„Birkenau“ Gerharda Richtera

Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-1
Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-1

„Birkenau“ Gerharda Richtera jako miejsce pamięci

 

 

Po roku 1945 odnotować można tylko nieliczne próby wykorzystywania w sztuce autentycznych zdjęć z obozów koncentracyjnych. Działo się tak dlatego, że szok po masowym morderstwie i szacunek dla ofiar były po prostu zbyt wielkie.

Władysław Strzemiński, znany malarz polskiej awangardy, w roku 1945 przedstawił publiczności swój cykl dziesięciu kolaży pod tytułem „Moim przyjaciołom Żydom“, obejmujący suprematystyczne kompozycje, w których do abstrakcyjnych linii wykonanych ołówkiem dodał czarno-białe fotografie dokumentalne z warszawskiego getta, deportacji i obozów koncentracyjnych. W świecie sztuki i kultury stały się one przyczynkiem do trwającej po dziś dzień dyskusji na temat tego, czy wykorzystywanie zdjęć z fabryk masowej zagłady jest moralnie uzasadnione.[1] Strzemiński przekazał swój cykl, z wyjątkiem jednego kolażu, Instytutowi Upamiętnienia Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem w Izraelu, uznając, że jest to jedyne możliwe i autoryzowane miejsce do jego przechowywania i prezentacji.

Kolejną i po cyklu Strzemińskiego pierwszą próbą wykorzystania autentycznych zdjęć i fragmentów filmów w projekcie artystycznym o szerokim zasięgu, było monumentalne, ośmioodcinkowe dzieło filmowe Jeana-Luca Godarda „Histoire(s) de Cinema“ (Historia/e kina).[2] Jego realizację reżyser rozpoczął w 1988 roku, a skończył dopiero dziesięć lat później. Dzięki niemu wstrząsające materiały archiwalne z obozów zagłady po raz pierwszy trafiły do masowej publiczności, a intencja Godarda, czyli poruszenie kwestii „winy“ filmu jako środka przekazu polegającej na niefilmowaniu obozów, już niebawem zapoczątkowała międzynarodową dyskusję nad wykorzystywaniem tych obrazów, które francuski filozof Georges Didi-Huberman w swojej publikacji z 2003 roku nazwał „obrazami mimo wszystko“.[3] Didi-Huberman oparł swoje rozważania o możliwości -czy nawet konieczności -wykorzystywania w sztuce i kulturze tychże „obrazów mimo wszystko“ na materiale ikonograficznym, którym były właśnie zdjęcia wykonane przez żydowskie Sonderkommando w Auschwitz-Birkenau w 1944 roku.[4]

Aparat fotograficzny i klisza zostały przemycone do obozu przez grupę polskich członków ruchu oporu.[5] W sierpniu 1944 roku grecki Żyd Alberto Errera zrobił nim z ukrycia siedem zdjęć przedstawiających między innymi nagie kobiety w drodze do komory gazowej oraz palenie zwłok pod gołym niebem przez członków Sonderkommando.[6] Następnie Polka Helena Datoń wyniosła z obozu ukrytą w tubce pasty do zębów kliszę ze zdjęciami, którą wraz z notatką sporządzoną przez polskich więźniów, Stanisława Kłodzińskiego[7] i Józefa Cyrankiewicza (późniejszego premiera komunistycznego rządu w Polsce w latach 1947-1952 oraz 1954-1970), przekazała członkom polskiego ruchu oporu w Krakowie.

 

[1] Władysław Strzemiński, Moim przyjaciołom Żydom, 1945, cykl dziesięciu kolaży. Jeden z kolaży znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie. Dalsze informacje dotyczące cyklu znajdują się w tekstach: Luizy Nadar pod adresem http://www.riha-journal.org/articles/2014/2014-oct-dec/special-issue-contemporary-art-and-memory-part-1/nader-strzeminski-pl oraz Eleonory Jedlińskiej pod adresem http://www.przeglad.uni.lodz.pl/t/2014nr1/05.pdf

[2] Znamiennym jest fakt, że Godard wykorzystał w swoim monumentalnym dziele fragmenty polskiego filmu fabularnego Andrzeja Munka „Pasażerka“ -filmu powstałego w 1963 roku na kanwie powieści o tym samym tytule autorstwa ocalałej z obozu koncentracyjnego Auschwitz Zofii Posmysz (wydana w Polsce w 1962 r.), jednak niedokończonego z powodu nagłej śmierci reżysera. 

[3] Georges Didi-Huberman, Images malgré tout, Paryż 2003; niemieckie wydanie: Bilder Trotz allem, Monachium 2007, s. 203.

[4] Tamże, s. 27 i nast.

[5] Patrz: Aufzeichnung und Sammlung von Beweisen über die Naziverbrechen (Sporządzanie i gromadzenie dowodów zbrodni nazistowskich), Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1999, s. 353-354.

[7] Cytat za Didi-Huberman, s. 32-33.

Mediateka
  • Gerhard Richter, „Birkenau“ 1

    Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-1
  • Gerhard Richter, „Birkenau“ 2

    Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-2
  • Gerhard Richter, „Birkenau“ 3

    Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-3
  • Gerhard Richter, „Birkenau“ 4

    Gerhard Richter, Birkenau, 2014, olej na płótnie, 260 x 200 cm, rejestr dzieł: 937-4
  • 1. dokument źródłowy

    Zdjęcie wykonane przez Sonderkommando, zdj. nr 1, nr inw. 280
  • 2. dokument źródłowy

    Zdjęcie wykonane przez Sonderkommando, zdj. nr 2, nr inw. 281
  • 3. dokument źródłowy

    Zdjęcie wykonane przez Sonderkommando, zdj. nr 3, nr inw. 282
  • 4. dokument źródłowy

    Zdjęcie wykonane przez Sonderkommando, zdj. nr 4, nr inw. 283
  • Notatka Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza

    Notatka polskich więźniów, Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza, z 4 września 1944 roku
  • Notatka Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza

    Notatka polskich więźniów, Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza, z 4 września 1944 roku
  • Notatka Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza

    Notatka polskich więźniów, Stanisława Kłodzińskiego i Józefa Cyrankiewicza, z 4 września 1944 roku
  • Dow Paisikovic, Zeitzeugenaussage vom 17. Oktober 1963

    Dow Paisikovic, Zeitzeugenaussage vom 17. Oktober 1963, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
  • "Birkenau" von Gerhard Richter im Metropolitan Museum of Art

    Gespiegelt im "Grauen Spiegel", einer vierteiligen großformatigen Arbeit von 2018