Tadeusz Borowski

Tadeusz Borowski, Warszawa 1942. In: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
Tadeusz Borowski Warszawa 1942. W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992

Wyzwolony, ale nie ocalony

Można w poezji i prozie Borowskiego – tej powstałej podczas blisko dwuletniego pobytu w Niemczech – wyodrębnić trzy główne bloki tematyczne. O jednym już wspominałem. Jest nim rozprawa z nazizmem, Niemcami i niemieckością. Drugi traktuje o rozliczeniu z Polską i polskością. W jego centrum znajduje się Bitwa pod Grunwaldem (opowiadanie to stało się podstawą do powstania znakomitego filmu Andrzeja Wajdy Krajobraz po bitwie). Pierwowzorem dla Bitwy pod Grunwaldem był Pamiętnik z Freimannu oraz poetycki reportaż Koniec wojny.

Koniec wojny to pierwszy utwór, który Borowski pisze po wyzwoleniu. Tak jak później w Bitwie pod Grunwaldem znajdujemy w Końcu wojny obraz wspólnoty narodowej pogrążonej w pseudoreligijnych obrzędach, skonfliktowanej, myślami zakotwiczonej w XIX wieku i nadziejach na odrodzenie wielkiej Polski. Jest to środowisko byłych żołnierzy, kombatantów. Autor Pożegnania z Marią miał za sobą inne doświadczenie – upodlającego obozu, odzierającego z człowieczeństwa. „Borowski [w poezji i Bitwie pod Grunwaldem zainicjował] ten gorzki rozrachunek z rodzącą się polską emigracją, z którą nie chciał i nie mógł się utożsamić, od której konsekwentnie i w pełni świadomie się dystansował”[7]. Pisarz odrzucał patos. Obce było mu patriotyczne uniesienie. Potwierdza to liryk z incipitem ***[Onanizują się ojczyzną]. Zarówno ten, jak i inne przywołane powyżej teksty stanowią ostrą satyrę na środowisko dipisów. To rozprawa z ideologią kombatanctwa, z tymi, którzy chcą zapomnieć o cierpieniu jednostki w imię wzniosłych haseł państwowych i narodowych, w imię abstrakcyjnych idei.

Trzeci wielki temat Borowskiego z okresu pobytu w Monachium stanowi obraz świata po wojnie (problem ten pojawia się już w Bitwie pod Grunwaldem). Nie znajdziemy u niego entuzjazmu, jaki ogarnął wówczas Europę kończącą najkrwawszy ze swoich konfliktów. W poezji i prozie Borowskiego wojna się nie skończyła. Dalej giną niewinni ludzie (jak Nina z Bitwy pod Grunwaldem, przypadkowo zabita przez amerykańskiego żołnierza). Wojna trwa też wciąż w ludzkiej psychice. Z jednej strony nie mogą się z niej otrząsnąć ofiary. Pamięć o potwornej zbrodni nie pozwala ocalonemu wrócić do życia. Ocalił on ciało, ale nie zdołał ocalić wiary w człowieka. Ofiary, które musiały przyjąć strategię postępowania swoich oprawców, by przeżyć obóz, noszą w sobie poczucie winy. Lager ich wewnętrznie zniszczył. Zasady życia, które przejęli w hitlerowskich obozach, w wolnym świecie wywołują w nich wyrzuty sumienia. Pisze w liście do Marii: „Jesteśmy parą chorych ludzi, Ty i ja. Chorujemy na nieokreślone nostalgie i zmęczeni jesteśmy światem. Ale zło tkwi nie w świecie, tkwi w nas”[8]. Jednak w prozie Borowskiego nie znajdziemy oskarżenia człowieka. To system, który  odziera z człowieczeństwa, należy przede wszystkim oskarżyć.

 

[7] J. Szczęsna, Spotkanie pierwsze. Tadeusz Borowski [w:] tejże Poetyckie światy wojny. Studia o poezji polskiej po roku 1939, Poznań 2015, s. 118.

[8] T. Borowski, Niedyskrecje pocztowe, s. 123.

Mediateka
  • Tadeusz Borowski, Żytomierz 1928

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Tadeusz Borowski przed repatriacją do Polski, lipiec 1928

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • W Quedlinburg 1949

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Familie Borowski 1938

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Tadeusz Borowski, w Warszawie 12. Czerwca 1939

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Tadeusz Borowski, koniec roku1939

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Warszawa 1941

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Tadeusz Borowski Warszawa 1942

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Podróż do Murnau, jesień 1945

    In: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Z Ewą Fiszer na ul. Marszałkowskiej-Straße w Warszawie 1946

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Z matką i z bratem Juliuszem w Olsztynie, czewiec 1946

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Portret z podpisami m.in. Bertolta Brechta, Anny Seghers i Arnolda Zweiga, 1950

    W: "Niedyskrecje pocztowe", oprac. Tadeusz Drewnowski, Warszawa 2001.
  • Na zjeździe młodych literatów w Nieborowie, początek kwietnia 1951 roku

    W: Tadeusz Drewnowski, "Ucieczka z kamiennego świata", Warszawa 1992.
  • Tadeusz Borowski - Hörspiel von "COSMO Radio po polsku"

    In Zusammenarbeit mit "COSMO Radio po polsku" präsentieren wir Hörspiele zu ausgewählten Themen unseres Portals.