Jan Polak – Mistrz późnego gotyku

Sabine Rosthal w swojej opublikowanej w 2001 roku rozprawie doktorskiej o Janie Polaku na Wolnym Uniwersytecie Berlińskim (Freie Universität Berlin) sugeruje, że Polak mógł pochodzić z Monachium lub pobliskiej okolicy. Poza tym dostrzega, iż sceny z jego obrazów wykazują związki ikonograficzne z malarstwem francuskim i górnoreńskim[11]. Co do nazwiska malarza autorka rozprawy podaje źródło, które opublikował bibliotekarz Otto Hartig (1876-1945), według którego już w XV wieku pojawia się Hanns Polack, dostawca dla wojsk księcia Albrechta IV, pochodzący z dolnobawarskiej miejscowości Kötzting[12], choć oczywiście i w tym przypadku nazwisko mogło wskazywać na polskie pochodzenie. Uzupełniając należy dodać, że określenie „Polonus“ występujące w łacińskich źródłach[13], tutaj też nie jest pomocne: może ono oznaczać zarówno „Polak“ – jak miało to miejsce w przypadku gdańskiego rytownika Jeremiasza Falcka (ok. 1620-1664), który żyjąc prawie 150 lat później niż Jan Polak, podpisywał się jako „Polonus“[14] – jak i tłumaczenie nazwiska Polak na język łaciński. Z kolei przeciwko powszechnie głoszonej tezie o przybyciu Polaka do Bawarii w orszaku ślubnym Jadwigi Jagiellonki (1457-1502), która w 1475 roku poślubiła księcia Bawarii-Landshut, Jerzego Bogatego (1455-1503)[15], przemawia fakt, że – jak twierdzi Hanna Bösl – linie Wittelsbachów panujących w Bawarii-Monachium i w Bawarii-Landshut rywalizowały ze sobą[16].

Ekspresyjne dzieła Polaka lub jego warsztatu są rozproszone nie tylko w różnych miejscach w Monachium, ale także w Bawarii – aż po Norymbergę (Germanisches Nationalmuseum), Amberg w Górnym Palatynacie (Bazylika św. Marcina) i po austriacką granicę (Burghausen, Schliersee). Ich katalogowanie i analizowanie, od początku prowadzone w sposób bardzo systematyczny, pozwoliły określić charakterystyczny dla nich kanon postaci, sposób wypełniania tła i budowania kompozycji oraz specyficzną kolorystykę – krótko mówiąc, na ustalenie harmonii stylistycznej właściwej dla malowideł Polaka. To z kolei umożliwiło odróżnienie ich od dzieł innych przedstawicieli malarstwa późnego gotyku oraz potwierdziło ich kompozycyjną spójność. Ernst Buchner zwrócił uwagę na dekoracyjność i ekspresywność ich kompozycji a także kolorystyki. Uważał, że styl Polaka, często zwięzły i „żylasty“, był wynikiem uprawiania przez niego malarstwa ściennego. Jednak w ostatnim dziesięcioleciu XV wieku styl artysty ulega zmianie – staje się „bogatszy i pełniejszy“. W pracach z tego okresu można zauważyć „dramatyczne zaostrzenie akcji“ i „gwałtowny, sztucznie rozedrgany niepokój“. „Wyostrzone, niesforne, chętnie strojące miny postacie“ zdradzają wpływ sztuki frankońskiej, w szczególności rzeźbiarza Wita Stwosza (1447-1533). Wprawdzie takie cechy twórczości Polaka – jak „imponujący efekt obrazów i namiętne stosowanie [przez niego] środków drastycznej ekspresji“ – zdradzają podobieństwo do malarstwa jego monachijskich poprzedników, między innymi Gabriela Mälesskirchera (ok. 1425-1430 do ok. 1495), to jednak stanowią one „ukoronowanie starobawarskiego malarstwa dobiegającej końca epoki późnego gotyku“[17].

Matthias Weniger zauważa w dziełach Polaka ograniczenie do kilku kolorów, wśród których dominują odcienie czerwieni i bieli, choć pojawia się także kolor jaskrawożółty. Generalnie można stwierdzić, iż „artysta najwyraźniej przywiązywał większą wagę do dramatyzmu przedstawienia i czytelności scen niż do malarskiej finezji czy do poprawności rysunku postaci i przestrzeni“. Na twarzach jego bohaterów „moment emocjonalny [odgrywa] centralną rolę, [stąd] przeciwnicy Chrystusa i świętych są przedstawieni z przerysowanym grymasem twarzy“. Sposób ukazania szczegółów, takich jak brody i kudłate włosy, a także patos i swoisty narracyjny zapał, odróżniają cały cykl od innych mu współczesnych przedstawień. W swoich najbardziej znanych obrazach o tematyce pasyjnej malarz wielokrotnie wykorzystywał podobne wzory kompozycyjne i figuralne, natomiast w przypadku prac o rzadziej spotykanej tematyce sięgał „często po bardzo mocne i wyszukane formuły wizualne“. Od lat 80. XV w. do ok. 1500 roku jego postacie „wypełniają coraz większe połacie obrazów i są coraz bardziej krępe“. Jednocześnie zaobserwować można tendencję „do bardziej kanciastych form, także do ostrych załamań draperii, przy jednoczesnym wymodelowaniu ich kształtu. […] Gwałtowne ruchy często wyglądają niezgrabnie a przestrzenie zostają zredukowane do roli tła.“ Przeciwieństwem tego są „wykonane z wielką starannością i niezwykłą dbałością o każdy szczegół pejzaże i weduty miast w tle przedstawień“[18].

Przeprowadzone badania fizykochemiczne oraz badania z zastosowaniem technik obrazowania pozwoliły na pogłębienie wiedzy na temat procesów tworzenia dzieł w pracowni Jana Polaka. W trakcie przygotowań do wystawy poświęconej dziejom Zamku Blutenburg na początku lat 80. XX w., przeprowadzono analizę ołtarza w kaplicy zamkowej z zastosowaniem reflektografii w podczerwieni (IRR), odkrywając na tablicach ołtarzowych tzw. „podrysy“, czyli szkice pod warstwami farby naniesione węglem drzewnym. Ich porównanie z fotografiami szczegółów na barwnej powierzchni ołtarza wykazało wyraźne zróżnicowanie w sposobie artystycznego przedstawienia postaci[19]. W latach 2002-2003 przy wsparciu  Wyższej Szkoły Zawodowej w Kolonii (Fachhochschule Köln), Domu Historii Bawarii (Haus der Bayerischen Geschichte) w Augsburgu oraz Katedry Konserwacji i Restauracji Malarstwa Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Dreźnie (Hochschule für bildende Künste Dresden) poddano cyfrowym badaniom metodą reflektografii w podczerwieni obrazy znajdujące się w  Muzeum Diecezjalnym we Fryzyndze (Diözesanmuseum Freising), w Bawarskim Muzeum Narodowym, w kościele parafialnym św. Piotra, w monachijskiej katedrze oraz w kaplicy Zamku Blutenburg. Sporządzone podczerwone fotografie obrazów zostały zaprezentowane na jednej z wystaw obok ich oryginałów[20].

[11] Rosthal, 2001 (patrz Literatura przedmiotu), s. 178.

[12] Hartig, 1926 (patrz przypis nr 2), s. 287.

[13] Tamże, s. 332, nr 298.

[14] Por. artykuł na niniejszym portalu: Axel Feuß, Jeremias Falck. Dostęp w Internecie: https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/jeremiasz-falck, s. 1.

[15] Wallner, 2005 (patrz Literatura przedmiotu), s. 4 i nast.

[16] Hanna Bösl, Jan Polack (seria: Kleine Pannonia-Reihe 135), Freilassing 1988.

[17] Buchner, 1933 (patrz Literatura przedmiotu), s. 200.

[18] Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu), s. 229.

[19] Na ten temat pisze obszernie Grimm, 1983 (patrz Literatura przedmiotu).

[20] Peter B. Steiner, Vorwort, [w:] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), s. 6.