Jan Polak – Mistrz późnego gotyku

Janowi Polakowi lub jego warsztatowi przypisuje się także autorstwo wielu dzieł pojedynczych, fragmentów prac innych twórców oraz małych ołtarzy, głównie na podstawie stylistycznych zbieżności w sposobie przedstawiania postaci i szat czy realistycznego odwzorowywania ludzkiej fizjonomii w zestawieniu z wszystkimi zidentyfikowanymi do tej pory pracami. Charakterystyczne jest na przykład to, że twarze świętych Landfrieda, Waldrama i Elilanda w części predelli jednego z ołtarzy wydają się być wzorowane na rzeczywistych osobach (zdj. nr 25 . ). Ta ze wszystkich stron przycięta tablica z klasztoru opactwa benedyktynów w Benediktbeuern trafiła do Centralnej Dyrekcji Galerii Malarstwa jako „mienie sekularyzacyjne“ w 1804 roku i stamtąd do instytucji będącej jej następcą, czyli do Bawarskich Państwowych Zbiorów Malarstwa[44]. Jak wieść głosi, Landfried, Waldram i Eliland byli bratankami albo siostrzeńcami [niemieckie słowo „Neffe“ oznacza i jedno i drugie - przyp. tłum.] frankońskiego majordoma Karla Martella (688-691-741) oraz założycielami klasztoru Benediktbeuern, którzy w 740 roku mieli „na pustkowiu nad jeziorem Kochelsee […] poświęcić dom i kościół świętemu Benedyktowi“[45]. W rzeczywistości Karl Martell umieścił Landfrieda, który wywodził się ze starego bawarskiego rodu szlacheckiego, w klasztorze założonym w latach 725-728, prawdopodobnie jako wasala. W 739 lub 740 roku arcybiskup Bonifacy (ok. 673-754) mianował go opatem benedyktynów. Rok 1494 widniejący na dolnym gzymsie, między pierwszą i drugą postacią (od lewej), to rok powstania tablicy.

Skrzydłowy ołtarz ukończony w 1495 roku, znajdujący się w kościele parafialnym i dawnym kościele kolegiackim p.w. św. Arsacjusza w Ilmmünster, miejscowości położonej w górnobawarskim powiecie Pfaffenhofen, jest dziełem współpracy pracowni Jana Polaka z rzeźbiarzem Erasmusem Grasserem. W 1492 roku książę Albrecht IV przeniósł godność istniejącej od 1060 roku  kolegiaty w Ilmmünster na kościół Mariacki w Monachium, którego budowę zakończono cztery lata wcześniej. W 1495 kazał również przewieźć doczesne szczątki świętego Arsacjusza do miasta. Tym sposobem kościół w Ilmmünster stracił na znaczeniu jako miejsce pielgrzymek, którym był od IX w., ostatecznie stając się kościołem parafialnym. Albrecht, chcąc zapewne ułagodzić oburzonych parafian i zrekompensować ich stratę, ufundował nowy ołtarz główny do ich kościoła. Weniger (2017) zwrócił jednak uwagę, że retabulum nie mogło powstać przed 1510 rokiem, ponieważ podczas jego realizacji został wykorzystany jeden z miedziorytów Albrechta Dürera (1471-1528). Całkowicie otwarty ołtarz (zdj. nr 26 . ), odnowiony w stylu neoromańskim w 1880 roku, ukazuje cztery płaskorzeźby przypisywane Grasserowi i przedstawiające sceny z legendy św. Arsacjusza, którego kości przewieziono do nowo założonego klasztoru około 766 roku z Rzymu. Na bocznych krawędziach nastawy są zamocowane podwójne skrzydła, zawierające po sześć, a więc w sumie dwanaście, malowanych tablic, które są przypisywane pracowni Polaka. Korespondują one z przedstawieniami na płaskorzeźbach ukazującymi (po lewej stronie) Święcenie biskupa i Śmierć św. Arsacjusza oraz (po prawej stronie) Ścięcie jednego z Trzech Króli (zgodnie z legendą biskup Mediolanu św. Arsacjusz sprowadził ich relikwie do swego rodzinnego miasta z Konstantynopola) i Przewiezienie zwłok Arsacjusza (jeszcze w otwartej trumnie) do Ilmmünster. Po otwarciu pierwszej pary skrzydeł (zewnętrznych) ukazuje się osiem scen z męki Pańskiej.

Przykładem świadectwa prywatnej pobożności jest mały ołtarz domowy monachijskiego mieszczanina Konrada Zaunhacka (zdj. nr 27-28 . ), który po 1494 roku, powróciwszy z podróży do Ziemi Świętej, zlecił jego wykonanie pracowni Polaka. Zaunhack, zatrzymując się na Krecie, zamówił w pracowni Andreasa Ritzosa (1421-1492) w Candii, obecnym Heraklionie, kopię ikony Maryi z Dzieciątkiem, którą  według legendy namalował Łukasz Ewangelista, po czym zabrał ją ze sobą, udając się do Jerozolimy. Tam pielgrzymował z nią w święte miejsca, takie jak Grób Święty czy Góra Kalwarii, gdzie znajduje się otwór w ziemi, w którym miał być osadzony krzyż Jezusa. Po powrocie Zaunhacka do Monachium, pracownia Polaka umieściła ikonę w małym skrzydłowym ołtarzu domowym, na którego zamkniętych skrzydłach widać święte Barbarę i Katarzynę, a po ich otwarciu – świętych Andrzeja i Bartłomieja przedstawionych nad szczegółowym opisem historii powstania wizerunku Maryi.  Na ramie ikony umieszczone są relikwie z Ziemi Świętej, a wśród nich szczątki Krzyża Świętego, grobu Matki Boskiej, pręgierza i Złotej Bramy. W tekście na lewym skrzydle podany jest rok 1499 – data ukończenia ołtarza[46].

Świadectwem kultu maryjnego i rodzinnych tradycji jest namalowany na desce obraz Maryi Płaszcza Opieki, znajdujący się w kaplicy za prezbiterium monachijskiej Katedry NMP (zdj. nr 29 . ). Na złotym tle ukoronowana Matka Boska w sukni z kłosami rozpościera swój płaszcz nad ludźmi różnych stanów, którzy szukają u niej schronienia. Obraz nawiązuje do dawnej praktyki prawnej, według której wysoko postawione osobistości mogły potrzebującym opieki i wyzutym z praw zapewniać schronienie i pomoc, czyli tzw. „płaszcz opieki“, która w malarstwie stała się motywem przedstawień alegorycznych. Od XIII w. temat Maryi Płaszcza Opieki był bardzo rozpowszechniony w sztuce. Na dole z lewej klęczy fundator tablicy, kanonik i dziekan Sigismund Sänftl (ok. 1450-1519), którego rodzina ufundowała kaplicę mającą służyć jako miejsce jej pochówku. Po przeciwnej stronie, w prawym rogu, widać przypuszczalnie brata i szwagierkę fundatora, Ludwika Sänftla i jego małżonkę Ursulę Schweindl, z czwórką dzieci i dziewięciorgiem wnucząt bądź innymi, zmarłymi potomkami. W łacińskich napisach można odnaleźć słowa modlitwy do Najświętszej Maryi Panny. Wynik analizy podrysów nie pozwala jednoznacznie określić, którzy pracownicy należący przypuszczalnie do ścisłego bądź szerokiego kręgu pracowni Polaka brali udział w realizacji obrazu, nawet jeśli jest on wraz z innymi dziełami w monachijskiej katedrze, takimi jak sceny pasyjne ołtarza św. Andrzeja, nadal przypisywany Janowi Polakowi[47].

[44] https://www.sammlung.pinakothek.de/de/artwork/A0GOlPD4dp

[45] Bavaria Sancta. Leben der Heiligen und Seligen des Bayerlandes …, dr Magnus Jocham (oprac.), München 1861, tom 1, s. 197 i nast.

[46] W 2007 roku ołtarz został zakupiony ze środków finansowych fundacji Renate König-Stiftung dla Kolumba - Muzeum Sztuki Archidiecezji Kolońskiej (Kolumba – Kunstmuseum des Erzbistums Köln); opis ołtarza a stronie internetowej fundacji https://www.renatekoenig-stiftung.de/projekte/hausaltaerchen-zaunhack/

[47] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), katalog nr XI, s. 253-256. Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu), s. 230.