"Kulturwehr"

Po I wojnie światowej na terenie Niemiec zamieszkiwały różne mniejszości narodowe. Najliczniejszą grupę stanowili Polacy (1,3-1,8 mln osób), na drugim miejscu byli Serbołużyczanie (160-180 tys. osób), w dalszej kolejności byli Czesi (ok. 45-50 tys. osób), Duńczycy (ok. 20 tys. osób), Fryzowie (14-16 tys. osób) oraz Litwini (15-18 tys. osób). Istniała duża różnica w pozycji prawnej tych grup. Jak wiadomo status mniejszości niemieckiej regulowały w Europie normy prawa międzynarodowego, mniejszości zamieszkałe w Niemczech nie miały już takiej pozycji. Znacząco wpływało to na ich położenie.

W polityce Niemiec wobec grup mniejszościowych widoczne było ich traktowanie jako zagrożenia dla integralności państwa, natomiast mniejszości niemieckie miały być dowodem na niesprawiedliwość nowych granic i tym samym wspierać politykę Berlina podważającą rozstrzygnięcia wersalskie. Mniejszość niemiecka zagranicą była traktowana jako integralna część narodu niemieckiego i domagano się przyznania im praw mniejszościowych (Volksgruppenrecht). Mniejszości narodowe zamieszkałe na terenach Niemiec miały podlegać szybkiej asymilacji i musiały liczyć się z ograniczeniami w ich prawach narodowych. By przeciwdziałać tej niekorzystnej polityce, mniejszości musiały stworzyć wspólne formy organizacyjne. Tylko w ten sposób mogły bronić swych interesów, przekonywać niemiecką większość do swych racji.

Pierwsze próby stworzenia takiej organizacji podjęto już po 1922 r. Inicjatywę przejął Związek Polaków w Niemczech (dalej ZPwN). Za początek późniejszego Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech przyjmuje się wystąpienie w czerwcu 1923 r. na forum sejmu pruskiego, Jana Baczewskiego, który bronił mniejszości duńskiej oskarżanej przez DNVP o brak lojalności wobec państwa niemieckiego. Następne miesiące poświęcono na rozmowy z przedstawicielami różnych mniejszości. Często musiano pokonywać niechęci między narodami, jak np. między Czechami a Polakami. Pomimo starań nie udało się do współpracy pozyskać Litwinów. 26 stycznia 1924 r. odbył się w Berlinie zorganizowany przez ZPwN zjazd mniejszości narodowych zamieszkałych w Niemczech. Uczestniczyli w nim Polacy, Duńczycy, Serbołużyczanie, Fryzowie, Czesi (zaproszeni na posiedzenie Litwini nie przybyli).

Na zjeździe powołano do życia Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech. Prezesem został poseł do sejmu pruskiego i pierwszy prezes ZPwN, Stanisław Sierakowski (po jego rezygnacji z tej funkcji w 1934 r. nowym prezesem został Duńczyk, Ernst Christiansen). Związek w następnych latach zabiegał o zagwarantowanie mniejszościom faktycznego równouprawnienia w życiu społeczno-politycznym i włączenie ich reprezentantów do różnych instytucji centralnych i krajowych. Był przeciwny wykorzystywaniu przez Niemcy mniejszości jako narzędzia do kwestionowania porządku wersalskiego, a tym samym ich upolitycznienia.  Natomiast odkreślano ich rolę jako elementu stabilizującego sytuację wewnątrzpaństwową. W ten sposób Związek walczył z forsowanym przez Niemcy umiędzynarodowieniem kwestii mniejszościowych. Związek respektował system prawny republiki weimarskiej, jak ład wersalski.

Organem Związku, na łamach którego przedstawiano jego politykę, był miesięcznik „Kulturwille“ (od stycznia 1926 r. „Kulturwehr“). Redaktorem pisma został dziennikarz, pisarz i polityk z Górnych Łużyc, Jan Skala. Właścicielem i wydawcą był prezes Związku, Stanisław Sierakowski. Miesięcznik szybko stał się ważnym forum dla wymiany doświadczeń między mniejszościami. Informował na bieżąco o sprawach mniejszości narodowych w Niemczech, niemieckiej polityce narodowościowej, aktywnie wspierał aspiracje wyborcze przedstawicieli mniejszości do różnych gremiów przedstawicielskich. Na łamach pisma publikowano memoriały do władz niemieckich w sprawie poprawy położenia mniejszości. W sierpniu 1924 przedłożono władzom niemieckim memoriał w sprawie szkolnictwa Serbołużyczan i Duńczyków, we wrześniu 1927 r. projekt ustawy o uregulowaniu szkolnictwa mniejszościowego. Od początku lat 30. numery pisma zdominowały materiały poświęcone nieprzestrzeganiu przez władze niemieckie praw mniejszości. 5 listopada 1937 delegacja ZPwN wykorzystała wizytę u kanclerza III Rzeszy, Adolfa Hitlera w związku z uchwaleniem deklaracji mniejszościowej (po wygaśnięciu 15 lipca 1937 r. konwencji górnośląskiej) i wręczyła czasopismo „Kulturwehr“ wraz z aneksami.

„Delegaci – pisał po latach Edmund Osmańczyk, dziennikarz i redaktor ‚Młodego Polaka w Niemczech – […] przyjęli deklarację Hitlera w milczeniu, po czym wręczyli mu siedem oprawnych tomów: pierwszy stanowił memoriał ZPwN do kanclerza Rzeszy, przedstawiający szczegółowo niezwykle ciężkie warunki życia ludności polskiej  w Niemczech. I jako aneks sześć pozostałych tomów, liczących 3200 stron petitowego druku, które stanowiły specjalne wydanie miesięcznika Związku Mniejszości Narodowych ‚Kulturwehr‘, zawierające wybór zaprotokołowanych przez Biuro Prawne ZPwN setek opisów wypadków terroru gestapo w stosunku do Polaków […]“. Materiały te przekazano także dziennikarzom zagranicznym, wysłano do bibliotek na całym świecie.

Wydawanie pisma było związane z dużą odwagą cywilną. W 1936 r. Władze niemieckie zmusiły redaktora naczelnego, Jana Skalę do ustąpienie (zakaz wykonywania zawodu dziennikarza), natomiast prezes Sierakowski musiał opuścić Niemcy. Czasopismo Kulturwehr przestało wychodzić w 1938 r.

Krzysztof Ruchniewicz, kwiecień 2014 r.

Wszystkie wydania Kulturwille und Kulturwehr są dostępne na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowwej:

https://sbc.org.pl/dlibra/results?q=Kulturwehr&action=SimpleSearchActio…;