Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo“

Rafał Lemkin urodził się 24 czerwca 1900 roku w miejscowości Bezwodne w powiecie wołkowyskim, niedaleko Grodna, na terenie obecnej Białorusi. Pochodził ze skromnej, polsko-żydowskiej rodziny. Jego ojciec, Józef Lemkin, dzierżawił majątek ziemski, co wśród Żydów nie było wówczas częste. O miejscu, w którym się urodził, Rafał Lemkin pisał w swojej autobiografii „Nieoficjalny“ następująco: „Urodziłem się w części świata, która w historii znana była pod nazwą Litwy lub Białorusi. Polacy, Rosjanie (a raczej Białorusini) i Żydzi żyli tam obok siebie od wieków. Nie lubili się i nawet ze sobą walczyli, ale mimo tych konfliktów łączyła ich głęboka miłość do ojczystych miast, wzgórz i rzek. Poczucie wspólnoty losu powstrzymywało ich przed wzajemnym wyniszczeniem się“[1].

Już w dzieciństwie Rafał Lemkin zainteresował się tematyką historyczną. Jedną z pierwszych lektur, które zaważyły na jego późniejszych wyborach było „Quo Vadis“ Henryka Sienkiewicza. Historia zafascynowała młodego chłopaka na tyle, że zaczął wyszukiwać podobne przykłady prześladowań w dziejach ludzkości. „Nie dawało mi spokoju, że podobnych przypadków było tak wiele, że ofiarom zadawano tak wielkie cierpienia, że ich położenie było tak beznadziejne, a szkód wyrządzanych życiu i kulturze nie sposób było naprawić“[2] – pisał we wspomnieniach. Z okrucieństwem wojny Lemkin spotkał się już jako nastolatek, gdy w 1915 roku Niemcy zajęli Wołkowysk i okolice. Udało mu się jednak wyjechać do gimnazjum w Białymstoku, które ukończył w 1919 roku. Niedługo później wybuchła kolejna wojna, tym razem polsko-bolszewicka. Już jako absolwent gimnazjum Lemkin służył w jej czasie w jednostkach sanitarnych przy Armii Polskiej w okolicach Wołkowyska. Po wojnie krótko studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w 1921 r. przeniósł się na Wydział Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie uczestniczył w seminariach ówczesnych wybitnych prawników, m.in. Juliusza Makarewicza czy Leona Pinińskiego. W tym czasie Lemkin przetłumaczył na język polski kodeks karny republik sowieckich z 1922 roku. Wiele też podróżował, podejmując pobyty naukowe na uniwersytetach w Berlinie i Sorbonie. W 1926 roku studiował filozofię w Heidelbergu.

Początek życiowej misji

Wydarzenia lat 20-tych XX wieku wzmogły w Lemkinie zainteresowanie zagadnieniami karnej odpowiedzialności za eksterminację poszczególnych grup społecznych lub całych narodów. W szczególności przyczyniło się do tego zastrzelenie w 1921 roku na ulicach Berlina Talaata Paschy, byłego ministra spraw wewnętrznych Turcji, odpowiedzialnego w dużej mierze za mord na Ormianach. Sprawcą okazał się młody Ormianin, który w masakrze w latach 1915-1917 (wówczas nie istniało jeszcze pojęcie ludobójstwa – przyp. autorki) stracił 89 członków swojej rodziny. Talaat Pascha żył w Niemczech pod przybranym nazwiskiem i mimo zarzucanych mu czynów, nigdy nie udało się go postawić przed sądem (został jedynie skazany zaocznie w Armenii na karę śmierci). Koncepcja suwerenności państwowej nie pozwalała bowiem na skazanie człowieka odpowiedzialnego za mordy etniczne dokonane w innym kraju.

„Zabójstwo jednego człowieka jest zbrodnią. Czy zatem zabicie ponad miliona ludzi już nią nie jest?“[3] – pytał jednego z profesorów Uniwersytetu Lwowskiego Rafał Lemkin. Kwestia ta stała się dla ambitnego prawnika impulsem do rozpoczęcia życiowej misji – stworzenia prawa ujednolicającego moralne i jurystyczne standardy w odniesieniu do niszczenia grup narodowościowych, rasowych i religijnych[4]. Wiedząc, że do powodzenia działań potrzeba zwolenników, Lemkin krok po kroku zdobywał cenne kontakty. Jednocześnie szybko piął się w prawniczej hierarchii: w 1929 roku został zastępcą prokuratora Warszawy, później zaś m.in. sekretarzem sekcji prawa karnego Komisji Kodyfikacyjnej RP, gdzie pracował nad polskim kodeksem karnym. Zasiadał też w Międzynarodowym Biurze Unifikacji Prawa Karnego, dzięki czemu nawiązał współpracę z autorytetami prawniczymi z Europy Zachodniej. Pierwszą próbę przedstawienia swojej koncepcji uznania niszczenia grup etnicznych, religijnych czy rasowych za zbrodnię Rafał Lemkin podjął już w październiku 1933 roku w Madrycie podczas międzynarodowej konferencji poświęconej unifikacji prawa karnego. Przyczyniła się do tego aktualna sytuacja polityczna w Europie. „Hitler zdążył już obwieścić swój niszczycielski plan. Wielu ludzi uważało to za przechwałki, ale byłem przekonany, że zrealizuje swój program, jeśli mu się na to pozwoli. Świat zachowywał się tak, jakby był gotów przystać na jego plany. Rząd polski negocjował pakt o nieagresji z Niemcami. W kręgach Ligi Narodów moi znajomi wygłaszali sarkastyczne uwagi o tym pakcie, który ich zdaniem zaszkodziłby zbiorowemu bezpieczeństwu. Czas był najwyższy, żeby stworzyć system zbiorowego bezpieczeństwa chroniący życie narodów“[5].