Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo“

Zbrodnia barbarzyństwa i wandalizmu

Na konferencję w Madrycie Rafał Lemkin sformułował definicję dwóch rodzajów zbrodni: zbrodnię barbarzyństwa, polegającą na niszczeniu narodowej lub religijnej zbiorowości oraz zbrodnię wandalizmu, która przejawia się w niszczeniu wszelkich dzieł kultury, prowadząc do dewastacji tradycji i życia duchowego prześladowanych. Prawnik tak uzasadniał konieczność wprowadzenia obu pojęć do kodeksu karnego: „Czy zniszczenie zbiorowości religijnej lub rasowej nie przyczynia ludzkości większej szkody niż zniszczenie łodzi podwodnej lub obrabowania statku? Kiedy zagładzie ulega naród, traci się coś o wiele więcej niż ładunek statku – część ludzkości, z duchowym dziedzictwem, w którym uczestniczy cały świat. Zabija się tych ludzi z tej wyłącznie przyczyny, że wyznają określoną religię albo należą do określonej rasy. Zabija się ich nie jako jednostki, ale członków zbiorowości, której prześladowca chce się pozbyć. Te ofiary są najbardziej niewinnymi istotami na świecie“[6].

Lemkin nie znalazł jednak zrozumienia dla swojej koncepcji nie tylko w Madrycie, ale też w swoim kraju. Władze Polski nie zezwoliły mu na wyjazd do Hiszpanii. Na konferencji odczytano wprawdzie tezy Lemkina, jednak nie znalazły one wielu zwolenników. Zawarte w nich ostrzeżenia dotyczące aktualnej politycznej sytuacji w Trzeciej Rzeszy i dyskryminacji Żydów nie tylko nie znalazły zrozumienia, ale zostały uznane w Polsce za „obrazę niemieckich przyjaciół“[7]. Niedługo później Rafał Lemkin został odwołany z funkcji prokuratora. Nie zraziło go to jednak i przez kolejne lata brał udział w licznych konferencjach w Europie i na świecie, propagując swoją ideę i przekonując do jej poparcia.

Życie na emigracji

Kontynuację prac przerwała napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę. Lemkin ewakuował się z Warszawy w pierwszych dniach września, uciekając na Wschód. Tereny te wkrótce zostały zajęte przez Sowietów. Następnie przedostał się do Wilna, a potem do Kowna. Tu, dzięki znajomościom zawartym na międzynarodowych konferencjach prawniczych, udało mu się uzyskać wizę do Szwecji. W 1940 roku, dotarł przez Rygę do Sztokholmu, gdzie po zaledwie kilku miesiącach nauki języka prowadził wykłady z prawa na tamtejszym uniwersytecie. Z perspektywy neutralnej Szwecji obserwował postępującą, prowadzoną przez Hitlera, dehumanizację społeczności żydowskiej oraz zniszczenie, jakie siała wojna. W 1941 roku Lemkin otrzymał posadę na Uniwersytecie Duke'a w Północnej Karolinie. Przedostał się tam przez Moskwę, gdzie wsiadł w jeden z ostatnich kursów kolei transsyberyjskiej do Władywostoku. Stamtąd dotarł statkiem do Japonii i wreszcie do USA. Oprócz działalności na uniwersytecie był też konsultantem Rady Wojny Gospodarczej przy prezydencie Stanów Zjednoczonych. W 1942 roku Lemkin rozpoczął akcję informacyjną wśród Amerykanów na temat zbrodni popełnianych przez nazistów w Europie. Tłumaczył na angielski nazistowskie dekrety i sporządzał na ich podstawie analizy. Dowodził, że prawo w Niemczech zostało podporządkowane haniebnym i niszczycielskim celom Adolfa Hitlera. W 1942 roku Rafał Lemkin został doradcą Board of Economic Warfare w Waszyngtonie, placówki utworzonej w czasie drugiej wojny światowej przez prezydenta USA Franklina Roosevelta. Kontynuował tu pracę nad upowszechnianiem prawdy o zbrodniach w Europie. Używał wówczas określeń „barbarzyństwo” i „wandalizm”. Uważał jednak, że wyjątkowość popełnianych w tej wojnie mordów wymaga zastosowania innego słowa, bardziej oddającego charakter zbrodni[8].

Definicja ludobójstwa

W 1944 roku Rafał Lemkin opublikował książkę „Rządy państw Osi w okupowanej Europie”. Jednemu z tytułów nadał nazwę: „Ludobójstwo – nowy termin i nowe pojęcie destrukcji narodów”. Publikacja była niezwykle starannie przygotowaną dokumentacją hitlerowskich zbrodni, chociaż jej autor nie miał jeszcze w chwili pisania pełnej wiedzy na temat ich skali. Przełomowe znaczenie miało jednak co innego: w książce po raz pierwszy na świecie zdefiniowano jeden z największych kataklizmów ludzkości. Mowa o ludobójstwie (ang. Genocide), u którego podstawy leży eksterminacja całych narodów lub grup ludności ze względu na ich odmienność. Koncepcja ludobójstwa według Lemkina była bardzo szeroka i obejmowała także działania mające na celu niszczenie tożsamości prześladowanych, a więc odnosiła się w równym stopniu do sfery kulturowej, religijnej, politycznej, socjalnej i ekonomicznej. Ukazanie się książki z uznaniem odnotowały m.in. „The Washington Post“ i „The New York Times“, a pojęcie ludobójstwa weszło zarówno do międzynarodowego żargonu prawniczego, jak i do powszechnego użytku.

Gdy w listopadzie 1945 roku w Norymberdze rozpoczął się przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym proces głównych zbrodniarzy hitlerowskich, Rafał Lemkin został doradcą głównego oskarżyciela ze strony amerykańskiej – Roberta H. Jacksona. Podczas pobytu w Norymberdze do Lemkina dotarły wieści o kolejnych członkach jego rodziny zamordowanych w czasie wojny m.in. w obozach koncentracyjnych i getcie warszawskim. Łącznie stracił on 49 osób ze swojej rodziny, w tym rodziców, których unicestwiono w Treblince.

W procesie Lemkin osiągnął jednak tylko częściowy sukces. Pojęcie ludobójstwa pojawiło się wprawdzie w akcie oskarżenia, ale nie w wyroku Trybunału. Nie uznano bowiem zbrodni przeciwko ludzkości jako niezależnej kategorii sądowniczej. Lemkin nie krył rozczarowania. W swojej autobiografii tak komentował decyzję: „Wyrok, który zapadł w Norymberdze, tylko częściowo złagodził moralne napięcie panujące na świecie. Ukaranie niemieckich zbrodniarzy wojennych stworzyło wrażenie, że na arenie międzynarodowej, tak jak w społeczeństwie, zbrodnia nie może się opłacać. Ale czysto prawne konsekwencje procesów norymberskich były daleko niezadowalające. (...) Alianci wydali wyrok w sprawie przeciw Hitlerowi, ale nie chcieli przewidzieć przyszłych Hitlerów. Nie chcieli albo nie mogli ustanowić zasady prawa międzynarodowego, która w przyszłości zapobiegałaby podobnym zbrodniom i karała sprawców“[9].

Niezadowalający wyrok Trybunału w Norymberdze sprawił, że rozpoczął on walkę o uznanie przez Organizację Narodów Zjednoczonych pojęcia „ludobójstwo“. Udało się to, po wielu wysiłkach, 9 grudnia 1948 roku. Tego dnia Zgromadzenie Ogólne jednogłośnie przyjęło „Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”. Po jej przyjęciu prawnik zaangażował się w kampanię na rzecz ratyfikacji konwencji, namawiając poszczególne państwa do tego kroku. Ostatecznie, 12 stycznia 1951 roku, weszła ona w życie. Do tej pory ratyfikowało ją 147 państw. Przez lata konwencja nie była stosowana, sięgnięto po nią dopiero pod koniec XX wieku w celu rozliczenia zbrodni ludobójstwa podczas wojny w byłej Jugosławii oraz Rwandzie.