Jan Polak – Mistrz późnego gotyku

Zamknięte skrzydła ołtarza [widoczne w dni powszednie – przyp. tłum.] przedstawiały prawdopodobnie cztery sceny pasyjne: u góry Chrystusa na Górze Oliwnej (zdj. nr 2 . ), obok z prawej przybicie do krzyża (zdj. nr 4 . ), na dole z lewej niesienie krzyża i obok z prawej prawdopodobnie zaginioną scenę ukrzyżowania Chrystusa. Po otwarciu skrzydeł – w niedziele i w dni świąteczne – widać było osiem kwater uszeregowanych w czterech pionowych rzędach przedstawiających sceny z życia świętych, którzy dla klasztoru odgrywali istotną rolę. Z przekazu pierwszego biskupa Fryzyngi wynika, że na lewym skrzydle znajdowało się przedstawienie śmierci św. Korbiniana na tle widoków Fryzyngi i Weihenstephan (zdj. nr 3 . ). Kwatera poniżej przedstawiała scenę cudu z niedźwiedziem z legendy o św. Korbinianie, według której Korbinian, po tym, gdy niedźwiedź rozszarpał jego konia, zapakował swój bagaż na niedźwiedzia i wraz z nim wyruszył w dalszą pielgrzymkę do Rzymu. (zdj. nr 6 . ). Obie tablice, które były umieszczone w kwaterach po prawej stronie, zaginęły. Na prawym skrzydle znajdowały się dwie kwatery ze scenami z życia św. Szczepana: u góry scena rzadko przedstawianej dysputy św. Szczepana, czyli mowy obronnej na sądzie przed Wysoką Radą (zdj. nr 7 . ), a pod nią scena jego ukamieniowania. Górna kwatera w prawym rzędzie przedstawiała patriarchę monastycyzmu i mistrza kościoła św. Benedykta (zdj. nr 5 . ), zaś dolna należy do dzieł zaginionych. Elementem łączącym sceny w górnym rzędzie była architektura w tle (zdj. nr 3, 5, 7 . , . , . ), w dolnym był nim pejzaż (zdj. nr 6 . ).

Z tego samego okresu pochodzi portret benedyktyńskiego mnicha, obecnie znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego Thyssen-Bornemisza w Madrycie (zdj. nr 8 . ). Postać mnicha jest przedstawiona wraz z atrybutami założyciela zakonu, Benedykta z Nursji – księgą Reguły zakonnej i kielichem. Legenda mówi, że chciano się pozbyć Benedykta. Podano mu więc kielich z trucizną, jednak, gdy święty rozbił kielich, czyniąc znak krzyża, trucizna przybrała postać węża, który wypełzł z jego szczątków. Na podstawie fizjonomii mnicha przypuszcza się, że jest to wizerunek opata klasztoru w Weihenstephan, który został namalowany w 1484 roku, widniejącym w górnej części malowidła. Może tu zatem chodzić o Leonarda II, albo o Christopha I Schleichera (opata w latach 1484-1494)[26].

Polak, który ledwo skończył prace nad ołtarzem w Weihenstephan, już w 1489 roku prawdopodobnie otrzymał zamówienie na wykonanie bocznych ołtarzy dla nowo pobudowanego Kościoła Świętego Ducha w Pullach nad Izarą. Przypuszczalnie były one poświęcone dodatkowo wybranym patronom kościoła – św. Szczepanowi i Witowi. Do dziś zachowały się tylko dwa skrzydła, które przedstawiają symultaniczne sceny męczeństwa obu świętych i  obecnie są dostępne w tamtejszym Starym Kościele Świętego Ducha (Alte Heilig-Geist-Kirche) jako dwa pojedyncze obrazy. W tym samym czasie Polak realizował także polichromie na elewacjach i ścianach wewnętrznych zachodniej bramy Starego Miasta w Monachium o nazwie Neuhauser Tor[27]. W 1791 roku brama została przemianowana na Karlstor. Pod tą nazwą istnieje do dziś, jednak, po przebudowach w XIX w. i zniszczeniach wojennych, tylko w formie rekonstrukcji.

Jak podają źródła historyczne, w 1490 roku Polak wykonywał prace malarskie po zewnętrznej i wewnętrznej części Sendlinger Tor – bramy stanowiącej południowe przejście w murach miejskich Monachium, która w XIX wieku była kilkakrotnie przebudowywana, oraz po zewnętrznej stronie Angertor, czyli bramy, którą już w 1807 roku poddano rozbiórce. W tym czasie zajmował się jednak przede wszystkim wykonaniem nowego ołtarza głównego dla monachijskiego kościoła św. Piotra. Nie wiadomo, kto go zamówił i w jakich okolicznościach był wykonywany. Niepewna jest również data powstania zachowanych prawie w całości tablic ołtarzowych, która w zależności od autora jest podawana odmiennie, niemniej wszyscy plasują ją w przedziale czasowym od 1490 roku do 1502 roku. Wiadomo jedynie, że na jednej z zaginionych tablic, która w XIX wieku trafiła na rynek sztuki, widniał rok 1490. Steiner zakłada, że pomysł nowego ołtarza dla kościoła św. Piotra powstał na skutek mniej lub bardziej otwartej rywalizacji z kościołem Mariackim (Frauenkirche [od 1821 roku Katedra NMP - przyp. tłum.]), w którym od 1437 roku znajdował się ołtarz główny przedstawiający dramatyczne sceny męki Pańskiej autorstwa monachijskiego malarza Gabriela Anglera (ok. 1404-ok. 1483). Kiedy w 1478 roku książę Albrecht przejął od biskupa Fryzyngi patronat nad kościołem św. Piotra i w 1485 roku wyznaczył na proboszcza miejskiego swojego rzekomego przyrodniego brata i późniejszego kanclerza księstwa Górnej Bawarii, Johanna Neuhausera (†1516)[28], kościół św. Piotra z nowym ołtarzem miał przewyższać monachijską katedrę pod względem znaczenia[29].

Analiza podrysów na obrazach nastawy ołtarzowej, malowanych w pracowni Jana Polaka, wykazała, iż ołtarz został wykonany głównie przez jego pracowników – może na podstawie wcześniej sporządzonych przez mistrza tekturowych tablic, czyli w miarę precyzyjnych szkiców na sztywnym papierze. Do dziś zachowało się w sumie jedenaście tablic ołtarzowych, które po usunięciu i zdemontowaniu retabulum w celu umieszczenia w jego miejscu barokowego ołtarza poświęconego w 1643 roku były przechowywane w kościele do XIX wieku. Przedstawiają one poszczególne stacje męki Chrystusa oraz sceny z legendy o świętych Piotrze i Pawle. Są własnością Fundacji Katolickiego Kościoła Farnego Św. Piotra (Katholische Pfarrkirchenstiftung St. Peter) i przez pewien czas znajdowały się w zbiorach Bawarskiego Muzeum Narodowego[30].

[26] Maria del Mar Borobia na stronie museothyssen.org: https://www.museothyssen.org/en/collection/artists/polack-jan/portrait-benedictine-abbot

[27] Chris Loos, Jan Polack – Leben und Werk, [w:] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), s. 12.

[28] Helmuth Stahleder, Neuhauser, Johann, [w:] Neue Deutsche Biographie 19 (1999), s. 127 i nast. Dostęp w Internecie: https://www.deutsche-biographie.de/sfz71422.html

[29] Steiner, Jan Polack – Werk, 2004 (patrz przypis nr 2), s. 19;  Wallner, 2005 (patrz Literatura przedmiotu), s. 18 i nast.

[30] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), katalog nr IV, s. 189-225.