Menu toggle
Navigation

Jesekiel David Kirszenbaum (1900–1954). Uczeń Bauhausu

Autoportret, ok. 1925, olej na płótnie, 55 x 37,5 cm

Mediathek Sorted

Mediateka
Autoportret, ok. 1925, olej na płótnie, 55 x 37,5 cm
Autoportret, ok. 1925, olej na płótnie, 55 x 37,5 cm

Towarzyszyło temu entuzjastyczne wsparcie Waldena dla twórców sztuki z Europy Wschodniej. Mimo że nie darzył konstruktywizmu sympatią, wspierał polskiego artystę Henryka Berlewiego (1894-1967), publikując w 1924 roku jego manifest „Mechano-Faktura“[26] oraz wystawiając jego prace na wystawie w galerii Sturmu, a także członków współzałożonego przez Berlewiego warszawskiego ugrupowania Blok: Teresę Żarnowerównę (1897-1949) i Mieczysława Szczukę (1898-1927). Po śmierci Szczuki, który zginął podczas wspinaczki górskiej w sierpniu 1927 roku, Walden zamieścił w czasopiśmie „Der Sturm“ swój emocjonalny nekrolog.[27] W tym względzie, w kwietniu 1927 roku Kirszenbaum był dla Waldena kolejnym mile widzianym artystą, łączącym w swoich pracach pochodzenie z tej części Polski, która wcześniej leżała w granicach zaboru rosyjskiego, z chasydzkimi i pełnymi ekspresji motywami. Sam Kirszenbaum stwierdził w jednym z listów do Paula Citroena z 1930 roku, że Max Osborn (1870-1946), krytyk sztuki i redaktor burżuazyjnej gazety „Vossische Zeitung“, określił go „bardzo mocnym malarzem“, ubolewając jednocześnie nad tym, że nie jest „z rocznika Marca Chagalla“ czy też, że nie pojawił się na rynku przed nim.[28] Z kolei Collin wspomniał w katalogu do wystawy w Galerie Fritz Weber przy ulicy Derfflingerstraße 28 w dzielnicy Tiergarten, prezentującej prace Kirszenbauma od listopada 1931 roku, że artysta w minionych czterech latach „uwolnił się od swojego mistrza Chagalla“ i odnalazł swój własny styl.[29]

W roku 1929 Kirszenbaumowi udało się przejściowo zrekompensować utratę magazynu „Ulk“ jako zleceniodawcy tym, że potrafił zainteresować sobą monachijskie czasopismo „Jugend“, od 1896 roku ukazujące się jako „Tygodnik dla sztuki i życia“ (Wochenschrift für Kunst und Leben), wszechstronny magazyn rozrywkowy z wieloma karykaturami i reprodukcjami dzieł sztuki. Jak dotąd nie wiadomo, jak doszło do tego kontaktu. Wiadomo jednak, od innych karykaturzystów tamtych czasów, iż artyści zwykle sami ubiegali się o pracę w wielu czasopismach albo, że ilustratorzy otrzymywali zlecenia za pośrednictwem agentów i pisarzy pracujących dla różnych organów wydawniczych.[30] Pierwszy rysunek Kirszenbauma dla czasopisma „Jugend“ - dwaj mężczyźni pogrążeni w konspiracyjnej rozmowie, ukazał się pod pseudonimem „J. Duwdiwani“ w lipcu 1929 roku.[31] Niestety, do lipca 1931 roku Kirszenbaum zdołał w nim umieścić tylko siedem rysunków (zdj. nr 32-34), które zazwyczaj ukazywały się w małym formacie, na niezbyt atrakcyjnych stronach i do których dodawano satyryczne teksty sporządzane z pewnością w redakcji pisma.[32] Karykatury, których Kirszenbaum na pewno nie opublikował w żadnym z dotychczas wymienionych czasopism, znajdują się w zbiorze listów do Paula Citroena z lat 1932 i 1934 przechowywanym w zasobach Archiwum Bauhausu (Bauhaus-Archiv) w Berlinie. Jest tam między innymi karykatura Hitlera „Der schöne Adolf als Akrobat“ (Piękny Adolf w roli akrobaty) oraz rysunek zatytułowany „Professor der Rassenkunde im Dritten Reiche“ (Profesor rasoznawstwa w Trzeciej Rzeszy).[33]

Nie ma pewności co do tego, czy po wystawie w galerii Sturmu Kirszenbaum pozostał w kontakcie z Herwarthem Waldenem, aczkolwiek w 1929 uczestniczył w jubileuszowej ekspozycji „10 Jahre Novembergruppe“ (10 lat Grupy Listopadowej), odbywającej się w ramach Juryfreie Kunstschau (Nieprofesjonalna wystawa sztuki) w berlińskim pawilonie wystawowym (Landes-Ausstellungsgebäude) przy dworcu Lehrte, prezentując na niej jedną ze swoich prac.[34] Grupa Listopadowa, która powstała jako reminiscencja niemieckiego powstania listopadowego w 1918 roku i liczyła 120 do 170 członków, w dużej mierze rekrutowała się z kręgu artystów skupiających się wokół tygodnika „Der Sturm“.[35] Najpóźniej w tym czasie [w 1929 roku, przyp. tłum.], Kirszenbaum nawiązał ścisłe kontakty z kręgami liberalno-lewicowymi oraz został członkiem Zjednoczenia Artystów Rewolucyjnych w Niemczech (Assoziation revolutionärer bildender Künstler Deutschlands, ARBKD), zwanego potocznie Asso, utworzonego w marcu 1928 roku przez młodych twórców sztuki z zaplecza Komunistycznej Partii Niemiec (KPD) i komunistycznego ugrupowania artystów Rote Gruppe skupionych wokół takich twórców jak George Grosz, John Heartfield i Rudolf Schlichter oraz przez członków innych komunistycznych stowarzyszeń na wzór Stowarzyszenia Artystów Rewolucyjnej Rosji (Assoziation der Künstler des revolutionären Russlands, AChRR). Kirszenbaum wstąpił rzekomo także do Komunistycznej Partii Niemiec.[36]

W 1930 roku poślubił Helmę Joachim (1904-1944, zamordowana w Auschwitz), która była sekretarką w Samorządzie Niemieckiej Sceny (Genossenschaft Deutscher Bühnen-Angehöriger). Początkowo małżeństwo mieszkało w podberlińskiej miejscowości Eichwalde, na początku 1932 roku - w Berlinie-Adlershof.[37] W listach z lipca 1930 roku, wysłanych do Amsterdamu z Eichwalde, Kirszenbaum kilkakrotnie zwraca się z zapytaniem do Paula Citroena, czy mógłby ewentualnie utorować mu drogę do żydowskich czasopism, które zechciałyby publikować jego prace, albo sprawić, by mógł je pokazać na „wystawie grafiki w Amsterdamie“ uzasadniając to tym, że „był i nadal jest biedny“.[38] W 1931, prawdopodobnie dzięki Citroenowi, rysunki Kirszenbauma wystawił w swojej amsterdamskiej galerii zmarły w obozie zewnętrznym KZ Neuengamme w Hanowerze-Mühlenberg marszand Carel van Lier (1897-1945).[39]

 

[26] „Der Sturm“, rocznik 15, zeszyt 3, Berlin, wrzesień 1924 r., s. 155-159. Dostępny w Internecie: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/sturm1924/0173/image

[27] „Nowa sztuka w Polsce straciła swojego największego przedstawiciela.“ Cytat za: Herwarth Walden, Mieczyslaw Szczuka, [w:] „Der Sturm“, rocznik 19, zeszyt 1, Berlin, kwiecień 1928 r., s. 185 i następne, zaraz po nim artykuł o „architektonicznym projekcie“ tego polskiego konstruktywisty, s. 187-193. Dostępny w Internecie: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/sturm1928_1929/0007/image

[28] List J.D. Kirszenbauma do Paula Citroëna z 21.10.1930 r., w zbiorach Archiwum Bauhausu, nr inw. 8034/120, cytat za: Inna Goudz, 2012 (zob. Literatura przedmiotu), s. 534.

[29] Cytat za: Goudz, 2012 (zob. Literatura przedmiotu), s. 534.

[30] Takim przykładem jest karykaturzysta z Flensburga, Herbert Marxen, który, za pośrednictwem berlińskiego pisarza Reinharda Koestera publikującego swoje teksty w magazynach satyrycznych „Ulk“ i „Simplicissimus“ pod pseudonimem Karl Kinndt, w 1928 roku trafił zarówno do berlińskiego wydawnictwa Rudolfa Mosse i tym samym do czasopisma „Ulk“, jak i do monachijskiego czasopisma „Jugend. (Axel Feuß, Herbert Marxen – Ein Leben für die Karikatur (Herbert Marxen - Życie dla karykatury), [w:] Politisch inkorrekt. Der Flensburger Karikaturist Herbert Marxen (1900-1954), katalog wystawy, Museumsberg Flensburg, 2014, s. 19).

[31] „Jugend“, rocznik 34, Monachium 1929, nr 27, s. 437. Dostępny w Internecie: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/jugend1929/0440

[32] Przeprowadzane w regularnych odstępach czasu spotkania redakcyjne z udziałem Herberta Marxena (zob. przypis 30, Feuß, 2014, s. 20 i nast.), na których redaktorzy wyrażali swoje opinie o ilustracjach satyrycznych, są dobrze udokumentowane. Ilustracje Kirszenbauma opublikowane w czasopiśmie „Jugend“ można odnaleźć na stronie Heidelberger historische Bestände (Zbiory historyczne Biblioteki Uniwersytetu w Heidelbergu) pod adresem: https://www.ub.uni-heidelberg.de/helios/digi/digilit.html, wpisując w wyszukiwarce hasło „Duwdiwani“.

[33] „Der schöne Adolf als Akrobat“ (Piękny Adolf w roli akrobaty), list do Paula Citroena z 02.01.1932 r., w zbiorach Archiwum Bauhausu w Berlinie, nr inw. 8034/134; „Professor der Rassenkunde im Dritten Reiche“ (Profesor rasoznawstwa w Trzeciej Rzeszy), list do Paula Citroena z 23.04.1934 r., w zbiorach Archiwum Bauhausu w Berlinie, nr inw. 8034/161.

[34] Beteiligung von Künstler*innen und Architekt*innen an Ausstellungen der Novembergruppe 1919-1932 (Lista artystów i architektów biorących udział w wystawach Grupy Listopadowej w latach 1919-1932), wersja 1.3, stan na dzień: 02.04.2019 r., na portalu Berlinische Galerie. Landesmuseum für Moderne Kunst, Fotografie und Architektur (Galeria berlińska. Krajowe muzeum sztuki współczesnej, fotografii i architektury), Berlin, s. 53. Źródło dostępne w Internecie: https://www.berlinischegalerie.de/fileadmin/content/bilder/sammlungen/kuenstlerarchive/findbuecher/beteiligung_von_k%C3%BCnstler_innen_u._architekt_innen_an_ausst.pdf. Nazwisko Kirszenbauma lub Kirschenbauma nie figuruje na listach członków Grupy Listopadowej z 1925 i 1930 roku.

[35] Brühl, 1983 (zob. przypis 24), s. 66-69.

[36] Revolution und Realismus, 1978 (zob. Literatura przedmiotu), s. 49 i nast.

[37] Informacje na temat ulicy Kirszenbauma (Kirschenbaumstraße) w Berlinie na stronie pod adresem: https://berlin.kauperts.de/Strassen/Kirschenbaumstrasse-12524-Berlin. Por. także dane osobowe Helmy Kirschenbaum, z domu Joachim, podane przez jej kuzyna na formularzu instytutu Yad Vashem. Martyrs‘ and Heroes‘ Remembrance Authority. Źródło dostępne w Internecie: https://yvng.yadvashem.org/index.html?language=de&s_lastName=Kirschenbaum&s_firstName=Helma&s_place=&s_dateOfBirth=. A także wpis w księdze „Gedenkbuch. Opfer der Verfolgung …“ (Księga pamięci. Ofiary prześladowań...) na stronie niemieckiego Federalnego Archiwum (Bundesarchiv). Źródło dostępne w Internecie: https://www.bundesarchiv.de/gedenkbuch/de1089586

[38] List J.D. Kirszenbauma do Paula Citroena z 05.07.1930 r., w zbiorach Archiwum Bauhausu, nr inw. 8034/122; kartka pocztowa J.D. Kirszenbauma do Paula Citroena z 31.07.1930 r., w zbiorach Archiwum Bauhausu, nr inw. 8034/119; cytat za: Goudz, 2012 (zob. Literatura przedmiotu), s. 533 i nast.

[39] Galeria Kunstzaal Van Lier przy ulicy Rokin 126 w Amsterdamie specjalizowała się w wystawianiu prac artystów realizmu, magicznego realizmu i ekspresjonizmu. W zbiorach Museum de Fundatie w holenderskim Zwolle znajduje się portret Kirszenbauma, sporządzony przez Paula Citroena w 1934 roku, prawdopodobnie w Paryżu. Źródło dostępne w Internecie: https://www.museumdefundatie.nl/nl/collectie/object/?pagina=77&id=1542&#menu