Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa
Pierwsza konferencja historyków i geografów z obu państw odbyła się w ramach Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej od 22 do 26 lutego 1972 roku w Warszawie. Zimna wojna i brak stosunków dyplomatycznych między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec długo uniemożliwiały oficjalną drogę dialogu, dlatego spotkanie poprzedziły wieloletnie kontakty i starania naukowców prowadzone na szczeblu nieformalnym.
Prekursorem powojennego polsko-niemieckiego dyskursu podręcznikowego był Enno Meyer (1913-1996), nauczyciel gimnazjalny z Oldenburga, w czasie drugiej wojny światowej żołnierz Wehrmachtu. To właśnie przeżycia na froncie wschodnim sprawiły, że po wojnie zajął się on badaniem dziejów Polski. Celem Meyera stało się możliwie szerokie, pozbawione ujęcia narodowego i co za tym idzie jednostronności ukazanie tematyki polsko-niemieckiej w podręcznikach szkolnych. Swoje przemyślenia Meyer konsultował z polskimi naukowcami przebywającymi na emigracji. W 1956 roku Instytut Podręczników Szkolnych w Brunszwiku opublikował jego 46 tez. Meyer przestrzegał w nich m.in. przed zbytnim gloryfikowaniem Zakonu Krzyżackiego w podręcznikach niemieckich, a w publikacjach polskich na skupianiu się jedynie na jego roli militarnej. Wskazywał także na dostrzeganie przez Niemców cierpienia wyłącznie ludności żydowskiej podczas drugiej wojny światowej i pomijanie krzywd, jakich doznali Polacy oraz inne grupy narodowościowe żyjące pod okupacją niemiecką.
Tezy Meyera, przez wielu uznane za kontrowersyjne, odbiły się szerokim echem wśród naukowców z RFN i PRL. Zwróciły uwagę na problem, choć oficjalnego dialogu jeszcze długo nie udało się podjąć. Po stronie niemieckiej do powstania Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej istotnie przyczynił się także Georg Eckert (1912-1974), pedagog, etnolog i historyk, od 1964 roku przewodniczący Niemieckiej Komisji UNESCO. Nawiązał on kontakty z państwami Europy Środkowej i Wschodniej i wspólnie z nimi działał na rzecz utworzenia bilateralnych komisji podręcznikowych.
Pierwsze spotkanie naukowców w ramach Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej poprzedziła wyraźna poprawa stosunków na szczeblu rządowym. 7 grudnia 1970 roku podpisany został w Warszawie „Układ o podstawach normalizacji stosunków między PRL i RFN“, na mocy którego Republika Federalna Niemiec uznała zachodnią granicę Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Rządy obu krajów zobowiązały się także podejmować starania do rozwoju wzajemnych stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych. Tego samego dnia w Warszawie doszło do historycznego gestu – uklęknięcia przez kanclerza Niemiec Willy'ego Brandta przed Pomnikiem Bohaterów Getta i oddania hołdu pomordowanym. Z czasem gest ten stał się symbolem prowadzonej przez niego polityki otwarcia na Wschód.
Mimo odwilży w stosunkach obu państw, pierwsze spotkanie Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej w 1972 roku w Warszawie zostało przyjęte przez środowisko naukowe raczej z zaciekawieniem niż entuzjazmem i nadzieją na szybkie porozumienie w omawianych kwestiach. Dowodzą tego słowa uczestników konferencji:
„Pierwszy kontakt miał coś z wzajemnego sprawdzania się. W zasadzie wcale się nie znaliśmy. Kontakty między historykami zachodnioniemieckimi i nami zostały przerwane. Muszę przyznać, że ta pierwsza próba była bardzo sympatyczna. Wszystko to byli specjaliści posiadający własne tezy. Ale wszyscy oni otwarci byli na dialog“[1] - wspominał profesor Gerard Labuda (1919-2010), historyk, w latach 1972-1989 członek Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej.
Podobne odczucia przejawiał berliński historyk prof. Klaus Zernack (ur. 1931):
„Polityczny realizm na pierwszy, a może i drugi rzut oka nie dawał sprawie prawie żadnych szans. Jeśli miało się przed oczyma rok 1972, można było powiedzieć: dobrze, spróbować można, ale niewiele z tego wyjdzie.”[2]
A jednak konferencja zakończyła się ogłoszeniem 14 zaleceń w sprawie traktowania w podręcznikach do historii i geografii kwestii stosunków polsko-niemieckich. Zaledwie dwa miesiące później, od 12 do 15 kwietnia 1972 r., w Brunszwiku, odbyło się drugie spotkanie naukowców, które zaowocowało przedstawieniem kolejnych 17 zaleceń eksperckich w sprawie podręczników szkolnych. W pokonferencyjnym raporcie naukowcy podkreślali, że spotkanie przebiegło w „otwartej, rzeczowej i twórczej atmosferze naukowej, która sprzyjała rozmowom“[3]. Wezwali także do niezwłocznego wprowadzenia ustaleń w praktyce i w nauczaniu.
Obie listy zaleceń obejmowały zagadnienia od czasów powstania pierwszych form państwowości na terenach dzisiejszej Polski i Niemiec, przez zasługi Polski w okresie renesansu, reformację w Niemczech, problematykę rozbiorów Polski, do czasów drugiej wojny światowej. Tą ostatnią, ze względu na rozległą tematykę, postanowiono zająć się szczegółowo podczas kolejnych spotkań. Odtąd spotkania komisji odbywały się bowiem regularnie, nawet czterokrotnie w ciągu roku. Omawiano na nich nowe kwestie oraz rozwijano dotychczasowe zalecenia.
W 1976 roku ustalenia komisji zaprezentowano opinii publicznej w obu krajach, wywołując tym samym długie spory i dyskusje, dotyczące m.in. braku pojęcia „wypędzenie“ w odniesieniu do Niemców zmuszonych po zakończeniu drugiej wojny do opuszczenia zamieszkiwanych dotąd terenów. Opisując te wydarzenia używano pojęć takich jak: „ewakuacja“, „przymusowe przesiedlenie“, „ucieczka“, „wydalenie“. W zaleceniach nie było także mowy o pakcie Ribbentrop-Mołotow, o którym wzmianka spotkałaby się z ostrą reakcją Związku Radzieckiego i byłaby zapewne równoznaczna z końcem pracy komisji. Z tego samego powodu zabrakło również informacji o zbrodni katyńskiej dokonanej w 1940 roku na polskich oficerach przez radzieckie siły NKWD. Do 1990 roku oficjalnie winą za tę masakrę obciążano Niemców. Sytuacja polityczna zmuszała więc chwilami naukowców do rezygnacji z prezentowania prawdy historycznej i poszukiwania kompromisów, akceptowanych przez komunistyczną władzę.
[1] Wywiad Thomasa Strobla, pracownika Instytutu Międzynarodowych Badań Podręcznikowych im. Georga Eckerta w Brunszwiku przeprowadzony z prof. Gerardem Labudą 28.10.2005 z okazji 35-lecia Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej.
[2] Wywiad Thomasa Strobla z prof. Klausem Zernackem przeprowadzony 08.07.2003.
[3] Wstęp do broszury „Konferencja polskich i zachodnioniemieckich ekspertów w sprawie szkolnych podręczników historii i geografii“, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972.
Przełom polityczny 1989 roku sprawił, iż prace naukowców nabrały nowego wymiaru. W latach 90-tych komisja koncentrowała się przede wszystkim na opracowaniu materiałów dydaktycznych, wydała też serię publikacji tematycznych adresowaną do nauczycieli obu krajów. W 2006 roku ówczesny minister spraw zagranicznych RFN Frank-Walter Steinmeier wystąpił z inicjatywą stworzenia wspólnego, polsko-niemieckiego podręcznika do historii. W maju 2008 roku oficjalnie zapoczątkowano prace nad jego powstaniem. Powołano zespół projektowy, składający się z przedstawicieli nauki i polityki obu krajów. W 2012 roku do współpracy dołączyły wydawnictwa Eduversum z Wiesbaden oraz Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne (WSiP).
W czerwcu 2016 roku, w berlińskiej szkole Robert-Jungk-Oberschule, w obecności ministrów spraw zagranicznych obu krajów, Witolda Waszczykowskiego i Franka-Waltera Steinmeiera, zaprezentowano pierwszy tom wspólnego podręcznika do nauczania historii pt. „Europa – nasza historia“ („Europa – unsere Geschichte“), obejmującego okres od prahistorii do średniowiecza. To drugi przypadek na świecie, kiedy kraje o podobnym doświadczeniu historycznym, ale różnych narracjach i perspektywach stworzyły tego typu publikację (w 2007 roku ukazał się niemiecko-francuski podręcznik do nauczania historii).
Do 2020 roku gotowe mają być wszystkie cztery tomy podręcznika. Pracami kieruje dwustronna Rada Ekspertów pod kierownictwem prof. Michaela G. Müllera z Halle oraz prof. Roberta Traby, dyrektora Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie. Projekt finansowany jest w równym stopniu przez rządy obu państw.
Od początku działalności, czyli od 1972 roku, opiekę organizacyjną nad Polsko-Niemiecką Komisją Podręcznikową sprawuje po stronie niemieckiej Instytut Międzynarodowych Badań nad Podręcznikami Szkolnymi im. Georga Eckerta w Brunszwiku. O powiązaniach instytucjonalnych komisji po stronie polskiej decyduje każdorazowo jej przewodniczący. Od 2007 r. polska strona Komisji Podręcznikowej działa przy Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie.
W czerwcu 2017 roku działalność Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej została uhonorowana Nagrodą Viadriny przyznawaną przez Kuratorium Stowarzyszenia na Rzecz Wspierania Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą osobom i organizacjom, które w szczególny sposób przyczyniły się do polsko-niemieckiego pojednania.
Monika Stefanek, grudzień 2017 r.
