Dzieci na robotach przymusowych w Hesji – historia Tomasza Kiryłłowa
W czasie II wojny światowej do pracy w Niemczech zmuszano również polskie dzieci i młodzież[1]. W Hesji pamięć o nich jest przywracana od lat 80. XX w., na przykładzie młodzieńca polskiego pochodzenia, zmuszonego do wykonywania robót przymusowych w Wetzlarze, po czym przewiezionego do byłego „Wychowawczego Obozu Pracy” (Arbeitserziehungslager, w skrócie AEL) w Heddernheim (dzielnica Frankfurtu nad Menem). Był nim Tomasz Kiryłłow. Organizatorem prac nad pamięcią o tamtych wydarzeniach było stowarzyszenie „Wetzlar erinnert e.V.”, któremu zawdzięcza się istnienie pomników i tablic pamięci zarówno w Wetzlarze[2], jak i w Heddernheim[3], gdzie były „Wychowawczy Obóz Pracy” został ustanowiony Miejscem Pamięci. Tomasz Kiryłłow przybył do Hesji na przełomie marca i kwietnia 1987 roku, jeszcze zanim runął mur berliński, by wziąć udział w przygotowanych uroczystościach[4]. Przyjechał z Polski na zaproszenie związku zawodowego „IG Metall”, po tym, kiedy w 1985 roku w NRD ukazało się niemieckie tłumaczenie jego wspomnień[5], wydanych w Polsce w 1980 roku. Dnia 1 kwietnia 1987[6] roku wystąpił przed uczniami dawnej szkoły im. Wernera von Siemensa, opowiadając im o swoich przeżyciach w Wetzlarze (obecnie powiat Lahn-Dill). Na początku lat dwutysięcznych ukazały się kolejne publikacje na temat pracy przymusowej w Wetzlarze[7], a w 2016 roku w siedzibie powiatu Lahn-Dill odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą pracy przymusowej w Wetzlarze[8]. Władze miasta Wetzlar podtrzymują pamięć na ten temat nieprzerwanie do dziś[9], choć nie w każdym przypadku jasno wynika, że wśród rosyjskich, białoruskich i ukraińskich robotnic i robotników przymusowych byli także Polki i Polacy.
Tomasz Kiryłłow, który urodził się 24 marca 1925 roku w Sorykach (obecnie na Białorusi), należał właśnie do tego młodego pokolenia osób przymuszanych do pracy podczas wojny[10]. Był on jednym z 1,5 miliona dzieci[11], które w trakcie II wojny światowej zostały wywiezione z Polski i ze Związku Radzieckiego[12] na roboty do Niemiec. Pracowały one we wszystkich sektorach przemysłu (także w przemyśle zbrojeniowym), w rolnictwie, leśnictwie i w gospodarstwach domowych, w rzemiośle i jako pomoc domowa, oraz były zatrudniane przez państwowych i prywatnych pracodawców, także w ramach działalności Organizacji Todta[13].
Historia Tomasza Kiryłłowa jest typowa dla pokolenia urodzonego w międzywojniu, gdyż kształtowały go co najmniej dwie kultury – od najmłodszych lat obcował z kulturą polską i białoruską. W chwili wybuchu II wojny światowej rodzina mieszkała w północno-wschodniej części Drugiej Rzeczypospolitej, konkretnie w Głębokiem (obecnie miasto na Białorusi) [14]. Jego Matka wywodziła się z polskiej rodziny, stąd też został ochrzczony według obrządku katolickiego, otrzymując polskie imię. Z kolei prawosławna rodzina ojca miała białoruskie korzenie. Tomasz rozmawiał po polsku, rosyjsku i białorusku. Poza tym znał francuski, bo pierwsze dziesięć lat życia (do 1935 roku) spędził w północnej Francji; jego rodzice wyemigrowali tam z przyczyn ekonomicznych i zamieszkali w okolicach Lille i Valenciennes (departament Pas-de-Calais). Wielojęzyczne wychowanie i wszechstronne umiejętności językowe Tomasza Kiryłłowa okazały się później bardzo ważnym elementem jego strategii przetrwania jako robotnika przymusowego.
[1] Dorothy Macardle, Children of Europa. A Study of the children of liberated countries. Their war-time experience, their reactions, and their need, with a note on Germany, London 1949; Roman Hrabar, Zofia Tokarz, Jacek E. Wilczur, Kinder im Krieg – Krieg gegen Kinder. Die Geschichte der polnischen Kinder 1939–1945, Reinbek bei Hamburg 1981; Annekatrein Mendel, Zwangsarbeit im Kinderzimmer. „Ostarbeiterinnen” in deutschen Familien von 1939 bis 1945. Gespräche mit Polinnen und Deutschen, Frankfurt a. M. 1994.
[2] Związek zawodowy „IG Metall” już w 1987 r. zainicjował uroczystość upamiętnienia ofiar tamtych czasów w Wetzlarze. W 2015 r. stowarzyszenie „Wetzlar erinnert e.V.” opracowało koncepcję nowej wystawy poświęconej pracy przymusowej oraz nowych tablic informacyjnych, https://wetzlar-erinnert.de/ns-zwangsarbeit/neue-ausstellung/tafel-1/ (dostęp: 27.06.2023 r.).
[3] Heimatgeschichtlicher Wegweiser zu den Stätten des Widerstandes und der Verfolgung 1933–1945, red. Ursula Krause-Schmitt i Jutta von Freyberg, t. 1/1, Hessen I. Regierungsbezirk Darmstadt, Frankfurt a. M. 1995, s. 127–131.
[4] W latach 80. XX w. Tomasz Kiryłłow uczestniczył w uroczystościach w Heddernheim. Por. tamże, s. 129. W roku 2013 władze Frankfurtu uporządkowały obszar byłego „Wychowawczego Obozu Pracy” w dzielnicy Heddernheim; w 2018 roku umieszczono tam nowe tablice informacyjne, https://lisa.gerda-henkel-stiftung.de/datensammlung_zum_arbeitserziehungslager_frankfurt_m._heddernheim?nav_id=4286 (dostęp: 27.06.2023 r.).
[5] Tomasz Kiryłłow, I tak przegracie wojnę, Warszawa 1980 (niemieckie wydanie: „Und ihr werdet doch verlieren”. Erinnerungen eines polnischen Antifaschisten, tłum. Ruth Brümmer, Berlin 1985.
[6] https://wetzlar-erinnert.de/ns-zwangsarbeit/neue-ausstellung/tafel-5/ (dostęp: 27.06.2023 r.).
[7] Piet J. Pollemans, Als Zwangsarbeiter in Deutschland. Erinnerungen an die Jahre 1943-1945 in Rüsselsheim und Wetzlar, Rüsselsheim 2000; Karsten Porezag, Zwangsarbeit in Wetzlar. Der „Ausländer-Einsatz“ 1939–1945. Die Ausländerlager 1945–1949, Wetzlar 2002.
[8] https://wetzlar-erinnert.de/gedenken/gedenkorte/gedenktafelenthuellung-im-kreishaus/ (dostęp: 27.06.2023 r.).
[9] https://www.wetzlar.de/rathaus/aktuelles/pressemitteilungen/archiv/2021/06_Juni/gedenken-an-zwangsarbeite.php?p=4021,3932,11407,4249,74465 (dostęp: 27.06.2023 r.).
[10] Obecna historiografia obejmuje publikacje oparte na badaniach nad pracą przymusową w konkretnych mikroregionach – np. Valentina Maria Stefanski skupiła się na Leverkusen, Susanne Kraatz na Heidelbergu, Margarethe Ruff na austriackim Vorarlbergu, Thomas Muggenthaler na Bawarii, Margot Löhr i Herbert Diercks na Hamburgu. Galina Knat’ko prowadziła badania naukowe dotyczące pracy przymusowej białoruskich dzieci w Austrii. Wszystkie te pracy zawierają analizę różnych grup młodocianych z Polski i Związku Radzieckiego (także z Ukrainy). Por. Valentina-Maria Stefanski, Zwangsarbeit in Leverkusen. Polnische Jugendliche im I.G. Farbenwerk, Osnabrück 2000; Verschleppt und vergessen. Schicksale jugendlicher „OstarbeiterInnen” von der Krim im Zweiten Weltkrieg und danach, red. Susanne Kraatz, Heidelberg 1995 (publikacja do wystawy w Ratuszu w Heidelbergu); Margarethe Ruff, Minderjährige Gefangene des Faschismus. Lebensgeschichten polnischer und ukrainischer Zwangsarbeiterinnen und Zwangsarbeiter in Vorarlberg, Innsbruck/Wien 2014; Thomas Muggenthaler, „Wir hatten keine Jugend”. Zwangsarbeiter erinnern sich an ihre Zeit in Bayern, Viechtach 2003; Margot Löhr, Die vergessenen Kinder von Zwangsarbeiterinnen in Hamburg. Ermordet durch Vernachlässigung und Unterernährung, 2 tomy, Hamburg 2020; Verschleppt nach Deutschland! Jugendliche Häftlinge des KZ Neuengamme aus der Sowjetunion erinnern sich, red. Herbert Diercks, Bremen 2000; Galina Knat’ko, Die Verschleppung weißrussischer „Ostarbeiter” zur Zwangsarbeit ins Deutsche Reich (1941-1944), [w:] „Ostarbeiter”. Weißrussische Zwangsarbeiter in Österreich, red. Ludwig Boltzmann Institut für Kriegsfolgen-Forschung i. in., Graz, Minsk 2003, s. 6–25.
[11] Johannes-Dieter Steinert, Deportation und Zwangsarbeit. Polnische und sowjetische Kinder im nationalsozialistischen Deutschland und im besetzten Osteuropa 1939–1945, Essen 2013.
[12] Tamże, s. 11. Por. Zwangsarbeit in Hitlers Europa. Besatzung – Arbeit – Folgen, red. Dieter Pohl i Tanja Sebta, Berlin 2013.
[13] Nazistowska instytucja budowlana, która podczas II wojny światowej realizowała swoją działalność na terenach okupowanych, wykorzystując robotnice i robotników przymusowych, jeńców wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych.
[14] Nazwa białoruska Hłybokaje; rosyjska Glubokoje; polska Głębokie.
