Wanda Landowska
Swój ostatni koncert w Niemczech Landowska zagrała wraz z Berliner Funkorchester w 1930 r. w berlińskiej Singakademie (Akademia Śpiewu). Od 1933 roku była szkalowana w Wyższej Szkole Muzycznej w Berlinie-Charlottenburg jako „polska żydówka“ i „paskudna buntowniczka przeciwko nowym Niemcom“, która „jest także podejrzana o uprawianie szpiegostwa na szkodę Niemiec“.[8] W 1938 roku ukazała się o niej wzmianka w nazistowskiej publikacji „Judentum und Musik mit dem ABC jüdischer und nichtarischer Musikbeflissener“ („Żydostwo i muzyka z ABC żydowskich i niearyjskich pasjonatów muzyki“), której autorem był Brückner-Rock.[9] W tym samym roku artystka przyjęła obywatelstwo francuskie. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Francji, uciekła dnia 10 czerwca 1940 roku na południe Francji, do Banyuls-sur-Me, gdzie mieszkał zaprzyjaźniony z nią rzeźbiarz Aristide Maillol. We wrześniu niemieccy muzykolodzy, biorący udział w „Sonderstab Musik“ („Specjalny Sztab Operacyjny do spraw Muzyki") wchodzącym do „Einsatzstab Reichleiter Rosenberg (ERR)“ („Sztab Operacyjny Rosenberga“), organizacji NSDAP zajmującej się grabieżą dóbr kultury w krajach okupowanych, splądrowali jej posiadłość w Saint-Leu-la-Forêt i przewieźli kolekcję jej instrumentów, jej obejmującą dziesięć tysięcy nut, rękopisów i książek bibliotekę oraz obrazy i antyki do Berlina. (zdj.) W roku 1941 Landowska dała swoje ostatnie koncerty w Europie - w Genewie i Lozannie. Korzystając z pomocy Emergency Rescue Committee w Marsylii i wypływając 29 listopada z Lizbony, wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych.
Landowska osiadła w Nowym Jorku i znowu prowadziła kursy mistrzowskie muzyki dawnej. Pierwszy koncert dała w New York Town Hall w roku 1942, grając Wariacje Goldbergowskie Bacha. W roku 1950 przeprowadziła się do Lakeville w stanie Connecticut, gdzie do roku 1954 nagrywała na płyty wszystkie preludia i fugi z Das Wohltemperierte Klavier Bacha. Wanda Landowska zmarła 16 sierpnia 1959 roku. Urna z jej prochami spoczęła na cmentarzu w Taverny, mieście sąsiadującym z Saint-Leu-la-Forêt. Część zagrabionych, szczególnie wartościowych historycznych instrumentów, została przewieziona w maju 1943 roku z Berlina na południe Niemiec i do 1945 roku była przechowywana w klasztorze Raitenhaslach w pobliżu Burghausen nad rzeką Inn. We wrześniu 1945 roku żołnierze armii amerykańskiej odkryli ten depozyt sztuki zagrabionej, po czym przewieźli instrumenty z kolekcji Wandy Landowskiej do Central Art Collecting Point w Monachium. Stąd, w lipcu 1946 roku, zostały one przetransportowane do Paryża i na wniosek artystki, który skierowała do francuskiej Commission de Recuperation Artistique, zwrócone jej.[10] Inne instrumenty w powojennych dziesięcioleciach trafiały na międzynarodowe aukcje. Odszkodowania od Republiki Federalnej Niemiec Landowska nie otrzymała.
Axel Feuß, grudzień 2015 r.
[8] Przypuszczalnie sprawozdanie studenckiego szpicla skierowane do Dyrektora Wyższej Szkoły Muzycznej, Fritza Steina, Berlin 15.11.1933 r., zdjęcie w publikacji: Martin Elste (red.) 2010, str.107.
[9] Cytat i zdjęcie w publikacji: Martin Elste (red.) 2010, str. 125.
[10] Raub und Restitution. Fallgeschichten. Landowska, strona internetowa wystawy „Grabież i restytucja“, Jüdisches Museum, Berlin, http://www.jmberlin.de/raub-und-restitution/de/landowska.php
Literatura przedmiotu:
Autor nieznany: Ein Konzert auf alten Tasteninstrumenten im Musikhistorischen Museum in Köln a. Rh., [w:] Zeitschrift für Instrumentenbau, t. 31, Leipzig 1910/11, str. 723, 725
Alfred Heuß: Das kleine Bachfest in Eisenach, [w:] Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft, 13, Leipzig 1911/12, str. 27-29
Arnold Schering: Das VI. deutsche Bachfest in Breslau, [w:] Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft , 13, Leipzig 1911/12, str. 365-368
Lotte Zavrel: Wanda Landowska in Berlin, [w:] Das Unterhaltungsblatt der Vossischen Zeitung, nr 17, Berlin, 20.1.1928
Ingeborg Harer: Landowska, Wanda, [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart (MGG), hrsg. von Ludwig Finscher, Personenteil 10, Kassel i. in., wydanie II, 2003
Martin Elste: Die Dame mit dem Cembalo. Wanda Landowska und die Alte Musik, katalog wystawy czasowej w Berliner Musikinstrumenten-Museum, Berlin 2009
Martin Elste (red.): Die Dame mit dem Cembalo. Wanda Landowska und die Alte Musik, Mainz 2010 (z dyskografią oryginalnych nagrań Wandy Landowskiej)
Ingeborg Harer, artykuł „Wanda Landowska“, [w:] Musikvermittlung und Genderforschung: Lexikon und multimediale Präsentationen, pod red. Beatrix Borchard, Hochschule für Musik und Theater Hamburg, 2003ff., stan na dzień: 10.11.2013. URL: http://mugi.hfmt-hamburg.de/old/A_lexartikel/lexartikel.php?id=land1879 (z listą dzieł kompozytorskich artystki i bibliografią przedmiotu).
Liczne archiwalne nagrania Wandy Landowskiej, wśród nich Wariacje Goldbergowskie oraz Das Wohltemperierte Klavier, znaleźć można na youtube.com.
