Strony Pełny tekst

Polsko-żydowski Dom Modlitwy w Remscheid 1928 - 1933

Dnia 15.11.1928 roku artykuł pod tytułem „Ostjüdische Volkskunst in Remscheid“ w tygodniku „Israelitisches Familienblatt“[1] donosił o niezwykłym malarskim wystroju wnętrza polsko-żydowskiego Domu Modlitwy w Remscheid spotykanym zazwyczaj tylko we wschodnioeuropejskich sztetlach. Jednak jak doszło do tego, że tak osobliwy dom znalazł miejsce w centrum rejonu Bergisches Land?

[1] Ostjüdische Volkskunst in Remscheid (Wschodniożydowska sztuka ludowa w Remscheid). Artykuł ukazał się w ilustrowanym dodatku „Aus alter und neuer Zeit“ (Z czasów dawnych i nowych) do tygodnika „Israelitisches Familienblatt“, Hamburg 15.11.1928, s. 243.

Ściana wschodnia domu modlitewnego: po prawej szafa ołtarzowa do przechowywania zwojów Tory, po lewej cytaty z Księgi Psalmów, Psalm 150:3

Gidal-Bildarchiv, Steinheim-Institut, Bestand C. Mandelbaum

Deportacja dotknęła także polsko-żydowskie rodziny w Remscheid. Jednak, podczas gdy w innych miastach wydalano całe rodziny, w Remscheid deportowano prawie wyłącznie mężczyzn. Heinrich Mandelbaum, twórca malarskiego wystroju Domu Modlitwy, został aresztowany 28 października 1938 roku i przewieziony do miejscowości Neu-Bentschen przy niemiecko-polskiej granicy. Następnie był internowany w Zbąszyniu, przygranicznym polskim mieście w Wielkopolsce. Syn Heinricha Mandelbauma, Felix, już w 1933 roku, jako nastolatek, wyemigrował do Palestyny. Przez kilka lat ubiegał się o wizę wjazdową dla rodziców i brata. Dokumenty, na które oczekiwał, uzyskał ostatecznie w listopadzie 1938 roku. Żona Mandelbauma Riva wraz z synem Hansem opuściła Remscheid i przedostała się przez Holandię i Francję do Jaffy, natomiast Henryk Mandelbaum nie uzyskał od Rzeszy Niemieckiej zgody na przejazd przez Niemcy. Ostatecznie udało mu się dotrzeć do Palestyny przez Rumunię.[11] Jest on jednym z nielicznych polskich Żydów, którym po deportacji udało się wyemigrować do kraju leżącego poza Europą. Po napaści Niemiec na Polskę, większość internowanych w Zbąszyniu Żydów z Remscheid i ich rodzin, w kolejnych miesiącach również deportowanych z Niemiec, dostała się pod niemiecki walec zagłady. Była polsko-żydowska gmina w Remscheid pozostała jedynie we wspomnieniach niewielu ocalałych i w przytaczanym powyżej artykule pod tytułem „Ostjüdische Volkskunst in Deutschland“, który ukazał się w tygodniku „Israelitisches Familienblatt“.[12]

Sabine Krämer, maj 2017 r.

[11] Heinrich Mandelbaum zmarł 11 marca 1956 roku w Izraelu. (Informacja przekazana pisemnie przez jego wnuczkę mieszkającą w Izraelu.) Jego córka Anna po mężu de Swarte, mieszkała w Holandii. Stamtąd została wywieziona do Auschwitz i zamordowana. Synowie Mandelbauma, Robert i Max, oraz jego córka Erna po mężu Fischbein wyemigrowali do Palestyny. Patrz: Bilstein i Backhaus, Namen und Daten, s. 218.

[12] Backhaus, Gruppe der Ostjuden, s. 186-188. Tenże, Polenaktion, s. 2-4. Bilstein, Juden in Remscheid, s. 104-164.

Literatura przedmiotu:

Aschheim Steven E., Brothers and strangers. The East European Jew in German and German Jewish consciousness. 1800-1923, Madison 1982.

Backhaus Frieder, Die Gruppe der Ostjuden in Remscheid, [w:] Jochen Bilstein i Frieder Backhaus (red.), Geschichte der Remscheider Juden, Remscheid 1992, s. 177-188.

Tenże, Die „Polenaktion“ (Teil 2), [w:] Remscheider General-Anzeiger, miesięczny dodatek „Geschichte und Heimat“, biuletyn towarzystwa „Bergischer Geschichtsverein“, rocznik 71, nr 2, 2004, s. 1-4.

Bilstein Jochen, Die Juden in Remscheid in der Zeit des Nationalsozialismus, [w:] Jochen Bilstein i Frieder Backhaus (red.), Geschichte der Remscheider Juden, Remscheid 1992, s. 55-175.

Bilstein Jochen i Backhaus Frieder, Namen und Daten jüdischer Bürger Remscheids zwischen 1933 und 1944, [w:] Jochen Bilstein i Frieder Backhaus (red.), Geschichte der Remscheider Juden, Remscheid 1992, s. 206-228.

Bilstein Jochen, Ostjuden in Remscheid, [w:] Hier wohnte Frau Antonie Giese. Die Geschichte der Juden im Bergischen Land, Trägerverein Begegnungsstätte Alte Synagoge Wuppertal (oprac.), Wuppertal 1997, s. 50-55.

Tenże, Ostjüdische Volkskunst in Remscheid, [w:] Remscheider General-Anzeiger, miesięczny dodatek „Geschichte und Heimat“, biuletyn towarzystwa „Bergischer Geschichtsverein“, rocznik 60, nr 2, 1993, s. 1-2.

Grunwald Max, Beschreibung der Malereien in den Synagogen Polens, [w:] Alois Breier, Max Eisler i Max Grunwald, Holzsynagogen in Polen, Wien 1934, s. 49-60, dostęp w Internecie na stronie: http://www.europeana.eu/portal/de/record/09320/1BC53FF9541E269D7EFDF96D…

Tenże, Zur Ikonographie der Malerei in unseren Holzsynagogen, [w:] Alois Breier, Max Eisler i Max Grunwald, Holzsynagogen in Polen, Wien 1934, załącznik, s. 1-23, dostępny w Internecie na stronie: http://www.europeana.eu/portal/de/record/09320/1BC53FF9541E269D7EFDF96D…

Kurth Alexandra i Salzborn Samuel, Antislawismus und Antisemitismus. Politisch-psychologische Reflexionen über das Stereotyp des Ostjuden, [w:] Hans-Henning Hahn i in. (red.), Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung von historischen Essays für Hans Henning Hahn, Frankfurt am Main, New York 2009, s. 309-324.

Maurer Trude, Ostjuden in Deutschland 1918-1933, Hamburg 1986.

Panter Sarah, Zwischen Selbstreflexion und Projektion. Die Bilder von Ostjuden in zionistischen und orthodoxen deutsch-jüdischen Periodika während des Ersten Weltkriegs, [w:] Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung 59 (2010), s. 65-92.

Pracht-Jörns Elfi, Remscheid, [w:] Taż, Jüdisches Kulturerbe in Nordrhein-Westfalen, Regierungsbezirk Düsseldorf, Köln 2000, s. 256-261.

Rüthers Monica, Sichtbare und unsichtbare Juden - eine visuelle Geschichte des „Ostjuden“, [w:] Osteuropa 60/1 (2010), s. 75-93.

Sidur Sefat Emet, [modlitewnik], przeł. Selig Bamberger, Basel 1956/1960.

Tomaszewski Jerzy, Auftakt zur Vernichtung. Die Vertreibung polnischer Juden aus Deutschland im Jahre 1938, Osnabrück 2002.

Tenże, Przystanek Zbąszyń, [w:] Wojciech Olejniczak i Izabela Skórzyńska (red.), Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 roku z Niemiec do Zbąszynia, Zbąszyń 2012, s. 71-83.