Franciszek Liss
Główne wysiłki kierował odtąd na posługę duszpasterską i walkę o narodowe prawa ludności polskiej w Prusach Zachodnich i poza nimi. Już w 1894 r. został redaktorem „Familii Chrześcijańskiej”, pisma wydawanego jako dodatek do „Gazety Toruńskiej”. Rok później ks. Liss został administratorem parafii Rumian w Ziemi Lubawskiej, najbardziej na wschodzie położonym zakątku Prus Zachodnich, na granicy z Mazurami. W roku 1897 został proboszczem w Rumianie. Obok aktywności kapłańskiej i duszpasterskiej działał w swojej parafii na rzecz polskiej sprawy narodowej. Organizował kółka czytelnicze, głosił wykłady z historii i kultury Polski i wpływał w duchu narodowym na pozaszkolną edukację młodzieży. Ponadto sięgnął do swoich zawiązanych jeszcze w Bochum kontaktów do kręgu polskich aktywistów narodowych skupionych wokół „Gazety Olsztyńskiej” w Warmii, angażując się na rzecz narodowych praw Polaków w całych Prusach. Jako członek regionalnego komitetu wyborczego podróżował po Ziemi Lubawskiej i sąsiednich Warmii i Mazurach, wygłaszał wykłady i próbował przebudzić polską świadomość narodową wśród tamtejszych społeczności pogranicza. Kandydował do Reichstagu z ramienia frakcji polskiej w okręgu wyborczym Nidzica-Ostróda (Neidenburg-Osterode) w prowincji wschodniopruskiej. W roku 1907 zainicjował w Rumianie i okolicy trwający już w innych polskojęzycznych regionach Prus strajk szkolny. Za to skazano go na karę miesiąca więzienia, którą odbył w Gdańsku. Nie powstrzymało go to od zaangażowania na rzecz sprawy polskiej i narodowego formowania mieszkańców swej parafii. Na początku wojny 1914 r. ponownie został zapobiegawczo aresztowany, jako potencjalnie nielojalny agitator. Osadzono go najpierw w Dąbrównie (Gilgenburg), a potem w Ostródzie (Osterode), jednak po krótkim czasie zwolniono go.
Po zakończeniu I wojny światowej i odtworzeniu państwowości polskiej Ziemia Lubawska, a tym samym także Rumian, na mocy traktatu wersalskiego przypadła Rzeczpospolitej Polskiej, jako część tzw. polskiego korytarza. Ksiądz Franciszek Liss – już jako polski obywatel – obok swej działalności w charakterze proboszcza i duszpasterza nadal pozostał zaangażowany społecznie i politycznie. Popierał działalność Związku Obrony Kresów Zachodnich, pisał artykuły dla związanego z Narodową Demokracją (endecją) toruńskiego dziennika „Słowo Pomorskie” i drukował kąśliwe polemiki przeciwko autorytarnym rządom sanacji. W latach dwudziestych XX w. ks. Liss utworzył parafie w Koszelewach (Groß Koschlau) i Rybnie, miejscowościach sąsiadujących z Rumianem, w których tamtejszą mazurską i z reguły ewangelicką ludność poddać miano oddziaływaniu także w polskim narodowym duchu.
Proboszcz i prałat ks. dr Franciszek Liss zmarł nagle 3 marca 1933 r., gdy w trakcie rozdzielania komunii w czasie mszy świętej w kościele parafialnym w Rumianie jego serce nagle przestało pracować. W parafii trwały właśnie intensywne przygotowania do obchodów 50-lecia jubileuszu święceń kapłańskich ks. Lissa, tym większa była więc żałoba. Do dzisiaj pamięta się w Ziemi Lubawskiej o ks. Lissie. Z okazji świąt kościelnych na jego grobie, znajdującym się obok kościoła w Rumianie, składane są kwiaty i wieńce, także z okazji imprez oświatowych i kulturalnych przypomina się o nieznużonym i powszechnie szanownym proboszczu i duszpasterzu, „bojowniku o polskość” i „obrońcy polskiej sprawy” w Ziemi Lubawskiej. W Zagłębiu Ruhry jego nazwisko znane jest przede wszystkim historykom, którzy opisują jego centralną rolę w budowaniu polskich struktur organizacyjnych pod koniec XIX w.
David Skrabania, listopad 2018 r.
Literatura:
Artykuł biograficzny o ks. Franciszku Lissie zob. Oracki, Tadeusz (red.), Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do roku 1945), Warszawa 1983, s. 193–194.
Nadolny, Anastazy, Duchowni jako przywódcy grupy etnicznej na przykładzie działalności ks. Franciszka Lissa w Zagłębiu Ruhry w latach 1890–1894, „Studia Polonijne” 1982, t. 5, s. 127–143.
Matwiejczyk, Witold, Katolickie towarzystwa robotników polskich w Zagłębiu Ruhry 1871–1894, Lublin 1999 [szczególnie rozdział IV].
