Gimnazjum Polskie w Bytomiu

Program

Gimnazjum polskie w Bytomiu przyjęło niemiecką organizację roku szkolnego oraz niemiecką strukturę szkolną. Było to powodem trudności w początkowym okresie funkcjonowania szkoły, wynikających z różnic czasowych i programowych pomiędzy jednym a drugim systemem. System szkolnictwa w Niemczech przewidywał dziewięcioletni tok kształcenia, młodzież uczęszczała do szkoły o jeden rok dłużej aniżeli w Polsce. Ponadto niemiecki rok szkolny zaczynał się po feriach wielkanocnych, zatem 5 miesięcy wcześniej, aniżeli w Polsce. Zatem dla uczniów, którzy przeszli do szkoły bytomskiej z Lublińca oznaczało to powtarzanie ukończonej już klasy. Różnicę w postaci pięciu miesięcy, wynikającą z tych rozbieżności, wykorzystano na uzupełnienie ewentualnych różnic programowych, bowiem gimnazjum w Bytomiu pracowało w oparciu o program i plan nauczania adekwatny dla gimnazjum klasycznego w strukturze kształcenia państwa niemieckiego. Wyjątek stanowiły zajęcia języka polskiego, realizowane w liczbie 4 godz. tygodniowo dla klas od szóstej do czwartej, 3 godz. tygodniowo dla klasy trzeciej i drugiej niższej oraz 2 godz. dla klasy drugiej wyższej i klas pierwszych. Łącznie uczniowie w całym cyklu nauki szkolnej realizowali 27 godz. zajęć[15]. Przyjęto również, zgodnie z systemem niemieckim, nomenklaturę związaną z określaniem klas – rozpoczynano od seksty – klasy szóstej, a kończono na wyższej primie – klasie pierwszej, przygotowującej do matury. Wiele kontrowersji wzbudzał wśród przedstawicieli niemieckiej administracji zaproponowany przez polskie gimnazjum zestaw podręczników, który co prawda bazował na programach niemieckich, jednak proponował głównie tytuły w języku polskim. Negatywne recenzje większości z nich wywołały liczne perturbacje natury technicznej. Brak zatwierdzenia tytułów utrudniał prowadzenie zajęć, co wykazywały regularnie przeprowadzane na terenie szkoły wizytacje. Również zezwolenie na sprowadzenie podręczników z kraju było niemożliwe do zrealizowania, z uwagi na przepisy o ruchu granicznym, precyzowały one m.in. kwestie związane z wymianą dewiz na zakup potrzebnych książek[16].

Do gimnazjum bytomskiego wstępowała młodzież po ukończeniu czwartej klasy szkoły powszechnej, po złożeniu pisemnego egzaminu z języka niemieckiego oraz rachunków. Kandydaci winni byli dostarczyć niezbędne dokumenty w postaci życiorysu, metryki urodzenia, świadectwa chrztu, świadectwa szczepień, ponadto ostatnie otrzymane świadectwo szkolne oraz zaświadczenie o przynależności państwowej[17].

W systemie pozalekcyjnym uczniowie uczestniczyli w zajęciach polskiego koła literacko-dramatycznego, koła germanistycznego, filologicznego, matematycznego, muzycznego, krajoznawczego, sportowych (Szkolne Koło Sportowe „Przyszłość” i Ruch” – z sekcjami lekkoatletyczną, gimnastyczną oraz gier i zabaw), tanecznego, szachowego oraz malarsko-dekoratorskiego. Poza wyżej wymienionymi działał również chór szkolny, Drużyna Harcerska im. ks. Józefa Poniatowskiego (jej członkowie należeli również do bytomskiej I Drużyny Harcerskiej im. Zawiszy Czarnego) oraz spółdzielnia szkolna, z którą związany był sklepik uczniowski[18] oraz czasopismo samorządu uczniowskiego – „Idziemy”[19].

Kadra gimnazjum

W gronie kadry pedagogicznej dominowali nauczyciele z obywatelstwem polskim. Spośród 30 nauczycieli pracujących w latach 1932–1939 w bytomskim gimnazjum 23 posiadało obywatelstwo polskie, zaledwie 7 niemieckie. Typowaniem kandydatów zajmowały się kuratoria szkolne okręgów: śląskiego, poznańskiego, krakowskiego i lwowskiego. Pracę w Bytomiu nauczyciele podejmowali dobrowolnie, z uwagi na szykany ze strony władz niemieckich. Cudzoziemcom przyznawano wizy pobytowe zaledwie na jeden rok, dlatego kierownictwo gimnazjum musiało brać pod uwagę stałą rotację kadry pedagogicznej. Nauczyciel z polskim obywatelstwem posługiwał się dwoma rodzajami zezwoleń, tj. zezwoleniem na pracę, które otrzymywał od niemieckich władz szkolnych oraz na pobyt, które wydawała policja. Celem utrzymania stałej liczebności kadry, Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne corocznie ponawiało wnioski o wydawanie powyższych dokumentów. Trudności nastręczały nauczycielom również przepisy skarbowe w zakresie małego ruchu w obszarach nadgranicznych, co związane było z ograniczonymi możliwościami wymiany waluty polskiej na marki. Każdorazowo informacja taka pojawiała się w paszporcie, co utrudniało polskim nauczycielom regularne wyjazdy do Polski. Zabraniano również kolportażu polskich książek i czasopism[20].

Pierwszym dyrektorem szkoły był Miłosz Sołtys, jednak z uwagi na negatywną opinię władz niemieckich – pełnił on funkcją, o czym wspomniano, zaledwie kilka miesięcy – od lipca do października 1932 r. Jego następcą został mianowany Wiktor Nechay de Felseise, któremu odebrano prawo pobytu i nauczania na terenie Rzeszy w 1936 r. Kolejnym dyrektorem został mianowany Florian Kozanecki, który był inicjatorem rozwoju młodzieży w kołach zainteresowań, artystyczno-dramaturgicznym, sportowym czy krajoznawczo-turystycznym. Został odsunięty od pracy w 1937 r. Do wybuchu II wojny światowej, do momentu zamknięcia szkoły, kierował nią Piotr Miętkiewicz. W 1939 r. z uwagi na chorobę z pomocą Józefa Henke[21].

W pierwszym roku pracy szkoły kadra pedagogiczna składała się z 13 nauczycieli, liczba ta wzrastała wraz z napływem uczniów. Najwięcej, 23 nauczycieli, pracowało w bytomskim gimnazjum w 1937 r. Łącznie w placówce w latach jej działalności pracowało 30 nauczycieli. Zaledwie 5 nauczycieli pracowało w bytomskiej szkole od jej założenia aż do zamknięcia. Do grona tego należeli: Józef Henke, Edmund Maćkowiak, ksiądz Franciszek Nawrot, Stanisław Olejniczak i Witold Przybylski. Część kadry pedagogicznej przeszła do utworzonego w 1937 r. polskiego gimnazjum w Kwidzynie, co przyczyniło się również do odpływu sporej liczby uczniów z Bytomia. Na stanowisko dyrektora nowopowstałej placówki w Kwidzynie powołany został Władysław Gębik, z którym przeszła grupa 79 uczniów[22].

Począwszy od 1932 r. nauczyciele gimnazjum włączali się w działania Polskiego Uniwersytetu Ludowego w Bytomiu. Nie miał on formy zinstytucjonalizowanej, ale samokształceniowej dla dorosłych, którzy ukończyli 18 lat, bez zróżnicowania na płeć. W ramach działań uniwersytetu prowadzono wykłady z historii Polski, teologii, wychowania zdrowotnego oraz tożsamości kulturowej ludności śląskiej. Popularyzowanie wiedzy stanowiło wstęp dla realizacji celów społecznych i narodowych. Prelegenci przygotowywali również broszurki – rozszerzone wersje wykładów. Kierownictwo nad działaniami podejmowanymi przez Uniwersytet Ludowy powierzono nauczycielowi gimnazjum – Edwardowi Szwedowi. Wykładowcy pracowali społecznie[23].

Polski Uniwersytet Ludowy w Bytomiu funkcjonował zaledwie pięć lat. W zajęciach łącznie uczestniczyło około 20 tys. osób. Wśród słuchaczy stałą grupę stanowili również uczniowie gimnazjum. Wykłady prowadzono w 58 miejscowościach, ale kluczową rolę odgrywały: Bytom, Nakło, Racibórz, Mikulczyce, Ciski, Gliwice i Zabrze. 10 grudnia 1936 r. władze niemieckie wydały zakaz prowadzenia uczniom i nauczycielom gimnazjum jakiejkolwiek działalności publicznej pozostającej bez związku z zajęciami szkolnymi. Zakaz obejmował udział w wyższych kursach szkolnych, uroczystościach lokalnych oraz wieczornicach i obwarowany był karą grzywny w wysokości 50 marek[24].