Strony Pełny tekst

„Obóz Polaków“ w miejscowości Lahde nad Wezerą

Od momentu przekroczenia Renu przez 21. Grupę Armii aliantów pod koniec marca 1945 roku, tuż za nacierającymi wojskami lądowymi postępowały szeregi tak zwanych „Military Government Detachments“ (oddziały Zarządu Wojskowego), które podczas zajmowania północno-zachodnich Niemiec natychmiast przejmowały nieograniczoną władzę na wszystkich szczeblach administracji, od powiatów wzwyż. Do głównych zadań tych oddziałów należało: „Przywrócenie oraz zachowanie prawa i porządku, nadzór i opieka nad „Displaced Persons“, ochrona mienia będącego własnością aliantów, uwięzienie zbrodniarzy wojennych, wykorzenienie ideologii nazistowskiej oraz zorganizowanie i uruchomienie zaufanej administracji niemieckiej“. (SHAEF, Handbook for Military Government in Germany, prior to defeat or surrender, December 1944).

„DPAC Lahde“, obóz „Lahde“, miejscowość Lahde. Dwaj DP-isi pozują do pamiątkowego zdjęcia przed „Hotel Tonne“ (na drugim planie). Na początku znajdowała się tu główna kwatera 65. i 129. zespołu organizacji UNRRA.

Prawa do zdj.: Russell Panczenko

Utworzenie „Displaced Persons Assembly Centre Lahde/Weser“

Oddziały Zarządu Wojskowego stoją przed trudnym zadaniem objęcia niemieckiej administracji cywilnej, kontrolowania jej pracy oraz przygotowania się między innymi do rozwiązywania problemów wielu tysięcy „Displaced Persons“ (tzw. DP-isi, czyli osoby cywilne, które podczas II wojny światowej przymusowo znalazły się poza terytorium swoich państw - przyp. tłum.). W tym celu, od 9.4.1945 roku, 127 Oddział zakłada na północnych peryferiach miejscowości Lahde nad Wezerą obóz zborny dla DP-isów (Displaced Persons Assembly Centre, w skrócie DPAC). Tu, nad Wezerę, trafią tysiące uwolnionych jeńców wojennych, przymusowych robotników i więźniów, uciekających z objętych walkami okolic Hanoweru. W pierwszej fazie budowy obozu i na czas jego wyposażania wykorzystuje się potencjał kwaterunkowy w istniejących obiektach obozowych w okolicach miejscowości Lahde. Zaliczają się do nich: były „Arbeitserziehungslager“ (obóz pracy wychowawczej) hanowerskiej Gestapo, „Ostarbeiterlager“ (obóz pracy dla robotników ze wschodu) dla byłych przymusowych robotników z Rosji oraz inne kompleksy baraków położone w samej miejscowości, przede wszystkim w pobliżu miejsca budowy elektrowni.

Nad Wezerę oddelegowane zostają oddziały (bryt.) 3 Dywizji Piechoty, które od 8.4.1945 roku stacjonują tam jako władza porządkowa. Potencjał kwaterunkowy w obozowych barakach jest bardzo szybko wykorzystany. Do połowy kwietnia 1945 roku podejmowane są działania na rzecz zakwaterowania DP-isów: ewakuacja znacznej części miejscowości Lahde i krótko potem następnych siedmiu miejscowości w jej obrębie. Miejscowa ludność przenosi się do lokali zastępczych w sąsiednich gminach. Pod zarządem 127 Oddziału, stacjonującego w miejscowości Lahde, znajdują się początkowo również nowo powstałe obozy dla DP-isów w miejscowościach: Meerbeck, Steinhude oraz Loccum. Największą grupę w „DPAC Lahde“ stanowili DP-isi narodowości polskiej, dlatego do dziś jest on często nazywany potocznie "Obozem Polaków".

Przejęcie zarządzania obozami przez UNRRA

Po kapitulacji Niemiec, zarządzanie obozami dla DP-isów przejmują zespoły „Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy“ (United Nations Relief and Rehabilitation Administration, w skrócie UNRRA). Nadzór nad działalnością zespołów UNRRA w poszczególnych obozach obejmują oddziały Zarządu Wojskowego.

Po czasie okazało się jednak, że UNRRA jest w stanie tylko w bardziej ograniczonym niż to wcześniej planowano zakresie przejąć wszystkie obozy dla DP-isów w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Z tego i innych powodów niektóre obozy dla cudzoziemców w brytyjskiej strefie - również „DPAC Lahde“ - pozostają pod nadzorem oddziałów Zarządu Wojskowego do Spraw Pomocy („Relief“ Detachments).

Przestępczość w kontekście obozów dla DP-isów

W latach 1945-1946 na terenie okupowanych Niemiec coraz częściej dochodzi do aktów zemsty i napadów DP-isów wielu narodowości na miejscową ludność. W pierwszym roku po wojnie, przypadki zabójstw, rozbojów i innych aktów przemocy wstrząsają również regionem nad Wezerą. Dowiedzionym faktem jest również to, że napadów rabunkowych wspólnie z DP-isami dopuszczają się także Niemcy. Łup często jest ukrywany w mieszkaniach niemieckich wspólników, aby nie można było go znaleźć w obozie. Te przestępstwa osiągają punkt kulminacyjny w przebiegu roku 1945; od roku 1946 odnotowuje się ich spadek.

Sposób postępowania brytyjskich władz okupacyjnych wobec DP-isów narodowości polskiej uwzględniał swego czasu - zapewne z uwagi na politykę zagraniczną - udział polskich oddziałów piechoty i jednostek lotniczych pod alianckim dowództwem w walkach drugiej wojny światowej przeciw III Rzeszy. Niektóre z tych oddziałów pozostają w służbie brytyjskiej armii również bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej. W skład „Brytyjskiej Armii Renu“ (British Army of The Rhine, w skrócie BAOR) wchodzą także nowo utworzone jednostki cywilne, takie jak Civil Mixed Labour Organisation (CMLO) czy też Mixed Service Organisation (MSO). Zatrudniani w nich są również polscy DP-isi.

Struktura organizacyjna i funkcjonowanie „DPAC Lahde“, problemy repatriacji

Dnia 9.5.1945 roku, 65 zespół UNRRA przejmuje administrację „DPAC Lahde“. Według brytyjskich danych liczba osób przebywających w obozie pod koniec maja 1945 roku sięga 20.000 DP-isów. Według niemieckich danych, aż do likwidacji „DPAC Lahde“, żyło w obozie od 12 000 do 17 000 „obcokrajowców pozbawionych ojczyzny“. Początkowo kierownictwo obozu z ramienia UNRRA, reprezentowane przez dyrektora UNRRA i jego zastępcę, jest obsadzane obywatelami brytyjskimi. Z biegiem czasu stanowisko dyrektora UNRRA - od około 1947 roku - obejmuje obywatel narodowości polskiej.

Każdemu obozowi, wchodzącemu w skład „DPAC Lahde“, w którym od roku 1945 w coraz większej mierze przeważają polscy DP-isi, nadawana zostaje indywidualna struktura organizacyjna, którą tworzą: burmistrz DP-isów, rada gminy i policja obozowa. W obozach zawierane są związki małżeńskie i rodzą się dzieci. Okoliczne cmentarze stają się miejscem pochówku zmarłych DP-isów. Funkcjonowanie „DPAC Lahde“ zapewniają DP-isi zatrudniani między innymi w administracji, w zarządzaniu obozami zaopatrzeniowymi, w szkolnictwie i służbie zdrowia, a także jako rzemieślnicy bądź jako niewykwalifikowana siła robocza. Wynagrodzenie za pracę jest wypłacane w niemieckiej walucie - pod brytyjskim nadzorem - przez administrację okręgu urzędowego Lahde.

Nauka w polskich szkołach zostaje wprowadzona już w maju 1945 roku, najpierw na terenie obozu w miejscowości Cammer. W lipcu rozpoczynają się polskie lekcje w miejscowościach Bierde, Frille, Ilserheide, Lahde, Raderhorst i Wietersheim. Polscy nauczyciele są na liście płac organizacji UNRRA.

Opiekę lekarską wraz z opieką stomatologiczną nad DP-isami zapewniają szpitale utworzone w miejscowościach Lahde, Frille i Bad Hopfenberg. Z kościoła ewangelickiego w miejscowości Lahde korzystają także katoliccy księża z parafii prowadzącej działalność duszpasterską dla DP-isów. Zawarte między zachodnimi sojusznikami i Rosją porozumienie w sprawie priorytetowego traktowania kwestii repatriacji DP-isów narodowości rosyjskiej z zachodnich stref okupacyjnych zaczęto realizować w maju 1945 roku; do września akcja była w znacznej mierze zakończona.

Przewidziana przez zachodnich sojuszników natychmiastowa repatriacja DP-isów narodowości polskiej spełzła jednak na niczym. Agresja Niemiec w 1939 roku oraz walki podczas wycofywania się wojsk pod koniec II wojny światowej spowodowały ogromne zniszczenia w polskiej infrastrukturze. W wyniku przesunięcia terytorium Polski na zachód, pierwotnie polska część na wschodzie kraju przestała istnieć. Część polskich DP-isów staje się bezpaństwowcami. Zajęcie Polski przez wojsko rosyjskie wiąże się z wprowadzeniem w Polsce komunizmu. Taka perspektywa powoduje, że polscy DP-isi - podobnie jak i osoby z krajów nadbałtyckich - tłumnie sprzeciwiają się repatriacji i wolą wyemigrować do obcego kraju. Główna kwatera brytyjskich władz okupacyjnych akceptuje tę postawę, co z kolei sprawia, że obozy DP-isów jeszcze przez pewien czas funkcjonują.

Latem 1945 roku można przewidzieć, że od października sytuacja aprowizacyjna DP-isów i ludności niemieckiej ulegnie dramatycznemu pogorszeniu. W związku z tym, od czerwca 1945 roku, niemieccy jeńcy wojenni zwalniani są z brytyjskich aresztów, w celu zapewnienia siły roboczej do zbliżających się żniw oraz do pracy w kopalniach, wznawiających wydobycie węgla w Zagłębiu Ruhry. Z tego powodu następuje likwidacja obozów dla DP-isów w Zagłębiu Ruhry, a ich mieszkańcy są przenoszeni do innych obozów na terenie Westfalii.

W sierpniu 1945 roku na terenie okręgu urzędowego Lahde wybucha epidemia tyfusu, którą pokonano dopiero kilka tygodni później; jej konsekwencją było między innymi wprowadzenie surowych kontroli warunków higienicznych w „DPAC Lahde“. Nagły brak materiałów opałowych podczas surowej zimy 1945/1946 prowadzi w „DPAC Lahde“ do rozbiórek budynków mieszkalnych i gospodarstw, podczas których zbędne elementy drewniane, jak meble, schody czy krokwie, wykorzystywane są do ogrzewania pomieszczeń i przyrządzania posiłków. W wyniku korzystania z improwizowanych palenisk i elektrycznych kuchenek, niektóre gospodarstwa ulegają spaleniu aż po fundamenty.

Pierwotnie władze wojskowe zamierzały przekazać ostatnie obozy dla DP-isów pod zarząd organizacji UNRRA do końca 1946 roku. W sierpniu 1946 roku, w brytyjskiej strefie okupacyjnej, UNRRA zarządza już 127 obozami. Jednak ostatecznie sytuacja rozwija się w przeciwnym kierunku. Po utworzeniu „UNRRA Area Teams“, ponoszących odpowiedzialność za kilka obozów dla cudzoziemców, odpowiedzialność za obozy dla DP-isów zostaje początkowo formalnie przekazana władzom wojskowym. Pod koniec czerwca 1947 roku następuje rozwiązanie organizacji UNRRA. Jej zadania ma przejąć Międzynarodowa Organizacja Uchodźców (International Refugee Organization, w skrócie IRO). Od lipca 1947 roku władze wojskowe w zachodnich strefach okupacyjnych przekazują odpowiedzialność za obozy dla DP-isów nowo powołanym „IRO Area Teams“. Następnie państwa Wspólnoty Narodów, które DP-isi preferują jako cel swojej emigracji, wprowadzają złagodzone zasady wjazdu na ich terytorium w celu realizacji przesiedlenia (Resettlement) tych DP-isów, którzy nie wyrażają zgody na repatriację lub nie spełniają jej warunków. Część z nich pozostaje i osiedla się w Niemieckiej Republice Federalnej. Sytuacja w obozach dla DP-isów ulega odprężeniu wraz ze spadkiem liczby osób w nich przebywających.

Wraz z likwidacją obozu w miejscowości Päpinghausen wiosną 1948 roku rozpoczyna się proces likwidacji „DPAC Lahde“, który kończy się w chwili jego rozwiązania, we wrześniu 1949 roku. Miejscowa ludność wraca do swoich miejscowości. Natychmiast zaczyna się ich odbudowa.

Hermann Kleinebenne, marzec 2016 r.

Źródła:

The National Archives w Londynie, dokumenty w zbiorach brytyjskiego Foreign Office oraz War Office

Kommunalarchiv Stadt Petershagen (Archiwum Miasta Petershagen), dokumenty okręgu urzędowego Lahde dotyczące obozu dla cudzoziemców w miejscowości Lahde („Ausländerlager Lahde“)

Archiwum Kevina Irli

Archiwum Russella Panczenki

Archiwum Anny Young