Zakazana miłość - Księżniczka Eliza Radziwiłł i książę Wilhelm Pruski
Rosła także presja na króla. Książę koronny skarżył się u wuja Jerzego na chłód i bezduszność monarchy. Wilhelm napisał list, w którym prosił o podjęcie decyzji i o zrezygnowanie z powołania komisji, za której sprawą rodzina Radziwiłłów wpadłaby w tarapaty, jednocześnie podporządkowując się każdej decyzji króla. Księżna Radziwiłł wysłała również listowną skargę w sprawie publicznej degradacji jej rodziny, prosząc o zaoszczędzenie jej z pewnością bolesnej oceny komisji. Jednak sprawozdanie powołanej w czerwcu 1824 roku komisji, w skład której weszli Wittgenstein, generał hrabia Gneisenau oraz kilku ministrów, zdaniem Wilhelma wypadło raczej słabo. Tymczasem król zarządził spotkanie rodzinne w Kotlinie Jeleniogórskiej, w związku z czym rodzina Radziwiłłów oczekiwała przybycia do pałacu w Ciszycy całej rodziny królewskiej, łącznie z Charlottą z Petersburga i nową księżniczką koronną Elżbietą. Nie wykluczone - jak pisze Dagmar von Gersdorff, że król zapragnął osobiście „przyjrzeć się “ długoletniej damie serca swego syna. Spotkanie przebiegło w przyjaznej i serdecznej atmosferze. Eliza, swoją urodą i swoim wdziękiem, wywarła długotrwałe wrażenie na królu Fryderyku Wilhelmie III, który po powrocie do Berlina z całych sił zabiegał o umożliwienie jej ślubu z Wilhelmem.
Związek przyszłych nowożeńców, odpowiednio do stanu pana młodego, miała umożliwić adopcja Elizy przez któryś z panujących rodów książęcych. Kamptz i Raumer przedstawili kolejne ekspertyzy, w których tym razem referowali kwestie dotyczące historycznych adopcji w Europie. Król zwrócił się w tej sprawie z prośbą do cara Rosji, który jednak odmówił adopcji Elizy, gdyż problemu nierównych stanem małżeństw w carskim rodzie nawet w ten sposób nie rozwiązywano. Z kolei adopcja przez przedstawicieli rodu Habsburgów nie wchodziła w grę z powodów politycznych. Plany adopcyjne rodzina Radziwiłłów odczuła jako kolejne upokorzenie, bowiem byłyby one definitywnym potwierdzeniem niższej rangi - jak stwierdza Dagmar von Gersdorff - „prastarej, polsko-litewskiej godności książęcej“ wobec „młodszej, pruskiej arystokracji“. Ostatecznie jako adoptujący w rachubę wchodził tylko książę August Pruski, młodszy brat księżnej Luizy, generał piechoty i najzamożniejszy posiadacz ziemski w Prusach. Radziwiłłowie tylko z wielkim oporem wyrazili na to zgodę, gdyż August był znanym bon vivantem, który spłodził nie mniej niż jedenaścioro nieślubnych dzieci. Wilhelm, który trzy lata nie widział Elizy, udał się w lutym 1825 roku do Poznania, gdzie potajemnie się z nią zaręczył.
W Berlinie nie było już nikogo, kto wątpiłby w zbliżający się ślub. Wilhelm snuł plany własnego pałacu w parku w Babelsbergu a Eliza marzyła o nowym ognisku domowym w Poznaniu. Lokaje i służki zgłaszali się w poszukiwaniu zatrudnienia w domu przyszłych nowożeńców. Król zaalarmowany pogłoskami o ślubie zwołał kolejną konferencję, na której ministrowie potwierdzili, że to małżeństwo jest niepożądane oraz że adopcja Elizy nie rozwiąże problemu nierówności urodzenia. W międzyczasie stało się już jasne, że książę koronny Fryderyk Wilhelm pozostanie bez potomstwa i Wilhelm będzie musiał zapewnić potomków z prawem do sukcesji tronu. Eliza, której wszystkie przyjaciółki już od dawna były mężatkami, czuła się w tym stanie długiego wyczekiwania jak na uchodźstwie. W końcu nadszedł październik i Eliza obchodziła swoje 22. urodziny w nowym pałacu myśliwskim w Antoninie, którego budowę w powiecie ostrowskim w Prowincji Poznańskiej książę Radziwiłł zlecił Karlowi Friedrichowi Schinkelowi. Wilhelmowi zakazano wyjazdu na Śląsk. W zamian za to, z inicjatywy króla, udał się wraz ze swoim młodszym bratem Karolem do Weimaru, gdzie na zdolnych do zawarcia małżeństwa mężczyzn czekały księżniczki Saksonii-Weimaru-Eisenach - szesnastoletnia Maria i czternastoletnia Augusta.
Karol natychmiast zakochał się w Marii. Jednak matka księżniczki, wielka księżna Maria Pawłowna, siostra cara Rosji i szwagierka Charlotty, wyraziłaby zgodę na ożenek tych dwojga tylko, gdy Wilhelm zrezygnowałby z małżeństwa z Elizą, nierówną stanem córką polskiego rodu. Gdy w Moskwie zmarł car Aleksander I i na tron wstąpił - po rewolcie oficerów - mąż Charlotty, Mikołaj I, wielki książę Saksonii-Weimaru-Eisenach Karol August wystosował do króla pruskiego ultimatum stwierdzając, że małżeństwo Karola i Marii dojdzie do skutku tylko wtedy, gdy jakiekolwiek połączenie z rodem Radziwiłłów zostanie wykluczone. Obaj magnaci byli właściwie zgodni co do tego, że ślub sasko-weimarskich księżniczek z pruskimi książętami byłby najlepszym rozwiązaniem. W czerwcu 1826 roku Fryderyk Wilhelm III zakazał listownie swojemu synowi Wilhelmowi małżeństwa z Elizą. „Węzeł miłości między mną i Elizą jest rozwiązany – niech pozostanie mi jej przyjaźń – aż do śmierci!“, napisał Wilhelm do matki i córki. Książę Radziwiłł był głęboko urażony degradacją swojej rodziny i wieloletnim trzymaniem jego córki w niepewności, ale mimo to, zrezygnował z wysłania królowi swoich przepełnionych oburzeniem listów.
Ślub Karola i Marii odbył się w maju 1827 roku. Rok później Wilhelm poprosił o rękę Augusty, której nie potrafił pokochać. W rodzinie Radziwiłłów zagościła śmierć. We wrześniu 1827 roku zmarł na gruźlicę brat Elizy Ferdynand, trzy miesiące potem zmarła Helena, żona brata Elizy Wilhelma, rok później ich córka i chrześniaczka Elizy. W czerwcu 1829 roku Wilhelm Pruski poślubił Augustę Sasko-Weimarską (zdj. nr 7), która przez całe życie była świadoma, że będzie niewystarczającym zastępstwem Elizy. „Pozostańcie dla mnie taką, jaką byliście i jesteście! Niech Pan Was błogosławi! Zawsze Was czule kochający bratanek Wilhelm“, pisał w swoim na zawsze ostatnim liście do księżnej Luizy Radziwiłł. W wyniku powstania listopadowego w roku 1830, w rosyjskiej części Polski, którym dowodził szwagier księcia Radziwiłła, książę Konstanty Czartoryski, a także jego brat Michał Radziwiłł, król Prus jeszcze w tym samym roku zawiesił księcia Antoniego Radziwiłła w funkcji namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W roku 1831 zmarł na gruźlicę brat Elizy, Władysław. Książę Antoni Radziwiłł, zwolniony z pruskiej służby państwowej w roku 1833, w tymże samym roku umiera w Berlinie.
Eliza, która zaraziła się podczas ofiarnej opieki nad bratem Władysławem i z tego powodu przez wiele lat cierpiała, zmarła 27 września 1834 roku w pałacu w Freienwalde (zdj. nr 8). Księżniczka Augusta Pruska urodziła w roku 1831 syna Fryderyka, przyszłego cesarza niemieckiego Fryderyka III, zwanego cesarzem 99 dni, a w roku 1838 przyszła na świat jej córka Luiza, późniejsza wielka księżna badeńska. Wilhelm, wielokrotnie spotykający Elizę również po swoim ślubie z Augustą, po śmierci swojego brata Fryderyka Wilhelma IV został w roku 1861 królem Prus. 18 stycznia 1871 roku w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego został obwołany cesarzem Niemiec (zdj. nr 9). Zakazana miłość Elizy i Wilhelma znalazła nie tylko oddźwięk we wspomnieniach naocznych świadków, lecz stała się także przedmiotem licznych rozpraw historycznych i tematem powieści. W roku 1938 powstał nawet film fabularny, który w okresie nazistowskim był na indeksie a na ekrany niemieckich kin został wprowadzony pod tytułem „Liebeslegende“ (Legenda miłosna) dopiero w roku 1950.
Axel Feuß, czerwiec 2016 r.
