Zakazana miłość - Księżniczka Eliza Radziwiłł i książę Wilhelm Pruski

Na zimę rodzina Radziwiłłów ponownie powróciła do Berlina. Salon księżnej, miejsce regularnych spotkań kulturalno-towarzyskich, należał do najbardziej prestiżowych i był prawdopodobnie jednym z pierwszych arystokratyczno-mieszczańskich salonów w Berlinie. Tu wymieniali poglądy nie tylko arystokraci, tu prezentowali swoje prace i utwory również uczeni, poeci, pisarze i muzycy. Księżna przywiązywała wagę do tego, aby dzieci uczestniczyły w życiu dorosłych. Książę Antoni Radziwiłł był uznawany za utalentowanego gospodarza i grand seigneura, który - według zapisków hrabiny Elise von Bernstorff dotyczących lat 1789-1835 - jednoczył w sobie „niemiecką prostolinijność i polską grację“, zapraszał oryginalne osobowości, a także polskich krewnych i przyjaciół, był również znakomitym kompozytorem. Przy okazji wizyty Augusta, syna Goethego - jak pisze Dagmar von Gersdorff, wystawiono sceny z „Fausta“ Goethego, do których książę Radziwiłł stworzył kompozycje na głosy solowe, chór i orkiestrę. Scenografią zajął się architekt Karl Friedrich Schinkel. Na spektakl przybyła cała królewska rodzina, łącznie z księciem Wilhelmem, a wśród widzów znaleźli się między innymi baron vom und zum Stein, generał Gneisenau, dyrektor opery hrabia Brühl, Bettina Brentano i wiele innych osobistości.

W styczniu i lutym 1820 roku wizyty Wilhelma w domu Radziwiłłów stawały się coraz częstsze. W marcu, Eliza wraz ze swą kuzynką, Blanche von Wildenbruch, zostały konfirmowane przez nadwornego kaznodzieję i duchownego katedralnego w kaplicy zamku królewskiego, oddanej w tym celu do dyspozycji przez samego króla. Hrabina Bernstorff przypuszczała, że król w ten sposób zamierzał nobilitować tę młodą damę, która wraz z konfirmacją nabyła zdolność do zawarcia małżeństwa, do rangi synowej. Niewykluczone, że również Wilhelm był tego zdania i uskrzydliło go to do tego, by w czerwcu 1820 roku, w pałacu w Freienwalde, wyznać Elizie swoją miłość. Początkowo Wilhelm nie miał pojęcia o opiniach i ekspertyzach prawnych sporządzonych przeciwko związkom małżeńskim z Radziwiłłami, jednak za jego plecami dalej pracowano przeciwko niemu. Nieoczekiwanie siostra Charlotte zaczęła mu doradzać małżeństwo z księżniczką Marią Heską. Jego adiutant, Oldwig von Natzmer, przemawiał mu do sumienia i Wilhelm musiał ostatecznie przyznać, iż jego dalszy związek z Elizą bez zgody króla nie będzie możliwy. Gdy więc spotkał Elizą podczas jej wakacyjnego pobytu na śląskim zamku Książ, był niedostępny i chłodny. Żegnając się z księżną Radziwiłł w Lądku Zdrój, wybuchnął jednak płaczem.  

W styczniu 1821 roku odbyło się kolejne widowisko teatralne, tym razem na cześć księżniczki Charlotty już jako mężatki, czyli wielkiej księżnej Aleksandry Fiodorownej. W wystawionym w Białej Sali zamku królewskiego orientalnym poemacie Thomasa Moore‛a „Lalla Rookh“ Eliza zaprezentowała się trzytysięcznej publiczności w roli Peri. Malarz Wilhelm Hensel przygotował nie tylko scenografię i kostiumy, ale namalował także obraz przedstawiający Elizę w swojej roli (zdj. nr 6). W przygotowaniu widowiska udział wzięli również Schinkel, hrabia Brühl oraz dyrektor opery Gaspare Spontini, jako kompozytor; także Wilhelm, książę koronny Fryderyk Wilhelm oraz książęta Władysław i Bogusław Radziwiłłowie grali role w tym widowisku. Swoim wcieleniem się w rolę „niebiańskiej tęsknoty“, Eliza spełniła romantyczne oczekiwania publiczności, a Wilhelm odnotował w swoim kalendarzu: „Magiczny, idealny, eteryczny powiew nad całością. Niezapomniany!!! – E! – semper!“, co zapewne znaczyć miało tyle co: „Eliza! Na zawsze!“. Najpóźniej bo podczas drugiego przedstawienia, które odbyło się w lutym, w tym niebiańskim romansie także romans ziemski dostrzegł książę Sayn-Wittgenstein-Hohenstein, były minister policji odpowiedzialny za prześladowanie narodowych i liberalnych ruchów w Prusach i zażądał informacji o polskiej rodzinie Radziwiłłów. Raumer sporządził drugą ekspertyzę prawną, w której zdegradował książęcą rodzinę do polskiej szlachty. W tym samym czasie widziano Elizę i Wilhelma razem na srebrnych godach małżeństwa Radziwiłłów.

Kiedy książę koronny Fryderyk Wilhelm zakochał się w katolickiej księżniczce bawarskiej, której nigdy nie mógłby poślubić ze względu na nieodpowiednią przynależność religijną, król postanowił zlecić również ponowne zbadanie zamiarów małżeńskich Wilhelma. Raumer sporządził dwie kolejne ekspertyzy całkowicie wykluczające możliwość małżeństwa z Elizą. Z kolei dyrektor policji Karl Albert von Kamptz, działający jako czołowa postać „prześladowań demagogów“ (Demagogenverfolgung), sporządził następną ekspertyzę prawną, którą zatytułował „Promemoria über die Standeswidrigkeit der Ehe eines königlichen Prinzen von Preußen mit der Prinzessin Radziwill“ (Promemoria o nierówności stanowej małżeństwa Królewskiego Księcia Prus z księżniczką Radziwiłł). Z ekspertyzy wynikało, że już Luiza Pruska, voto księżna Radziwiłł, wychodząc za mąż, musiała zrzec się praw do tronu i dziedziczenia dla swych potomków, a więc również dla Elizy. Gdy wojskowy opiekun Wilhelma, Johann Georg von Brause, przedstawił ekspertyzę Raumera księciu, zupełnie go zaskoczył. Wilhelm nigdy nie pomyślałby, że Radziwiłłowie mogliby nie być równi stanem. Przypuszczał, że powodem odmowy króla była nielojalność niektórych członków rodu Radziwiłłów wobec Prus. Tak było między innymi w przypadku Michała Radziwiłła, brata ojca Elizy, który walczył w polskim powstaniu pod wodzą Poniatowskiego oraz Kościuszki i który później wstąpił do armii Napoleona.

Wilhelm został powiadomiony, że jeśli nie zmieni swoich zamiarów, król powierzy tę sprawę specjalnej komisji, która zajmie się również ponowną, dokładną analizą książęcego małżeństwa Radziwiłłów. Potajemnie przypisywano księżnej Radziwiłł dążenie do tego, by przez małżeństwo z Wilhelmem Eliza otrzymała ponownie tytuł pruskiej księżniczki. Poproszono zatem Jerzego, wielkiego księcia Meklemburgii-Strelitz, aby przemówił Wilhelmowi do rozsądku. Gdyby jego brat - książę koronny Fryderyk Wilhelm - zmarł nie pozostawiając potomków, następcą tronu zostałby właśnie on i choćby z powodu samej racji stanu powinien zrezygnować z małżeństwa z polską księżniczką. W lutym 1822 roku król osobiście pouczył Wilhelma dając mu do zrozumienia, że musi on przedłożyć prawo rodu Hohenzollernów ponad swoje prywatne skłonności. Wilhelm natychmiast przestał stawiać jakikolwiek opór. „Wszystko skończone!! Straciłem tę drogą, kochaną i anielsko dobrą istotę!“ - odnotował. Wilhelm i Eliza jednak nadal widywali się, czy to na balach, czy na potajemnych spotkaniach, przyrzekając sobie wieczną przyjaźń.