Roland Schefferski – artystyczne strategie pamięci kulturowej
Mediathek Sorted
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Simone Froboese: Roland Schefferski
Na początku lat osiemdziesiątych Schefferski zaczął realizować obiekty i instalacje i od tego czasu pracuje cyklami tematycznymi. Interesowało go wtedy zabezpieczanie zapomnianych śladów i procesy zachodzące w przestrzeni publicznej. Artystycznie wyraził to poprzez gromadzenie pozostawionych przedmiotów (cykl Registration of a Thrown-away Reality tworzony od 1981 r.) oraz instalacje w przestrzeni publicznej (cykl Space Identification realizowany w latach 1981-84). Od lat dziewięćdziesiątych artysta wykorzystuje historyczne relikty codzienności jak zdjęcia, meble, stare wydania gazet, banknoty, używane ubrania, które służą mu jako „katalizator wspomnień i skojarzeń” (Schefferski). Tworzą one pomost łączący nas z niegdysiejszym użytkownikiem czy właścicielem (…), po którym już dawno zaginęły pozostałe po nim ślady”.[2] Artysta uwalnia przedmioty z ich pierwotnych znaczeń, aranżując je na nowo i łącząc z innymi. Niekiedy częściowo je niszczy, wycinając z nich fragmenty, rozbijając je lub ozdabiając haftem.
W cyklu Sedimente/Osady Schefferski od 1993 r. zajął się fotografiami, które najpierw wypalał na porcelanie, a potem przechowywał w pojemnikach z wodą. Tego rodzaju pojemniki ustawił w 1993 r. w serwantce będącej częścią instalacji zatytułowanej Wiedergewonnen aus dem Gedächtnis / Odzyskane z pamięci (zdj. nr 1), którą stworzył w berlińskiej galerii - mieszkaniu, wyposażając ją w meble i inne przyniesione przedmioty. Później Schefferski wypalał zdjęcia na fajansie, który rozbijał i także umieszczał w pojemnikach z wodą. W obiekcie Danzigerinnen/Gdańszczanki (zdj. nr 5) powstałym w 1999 r. widoczne są na potłuczonym fajansie fotografie anonimowej rodziny. Takie aranżacje przywodzą na myśl anatomiczne preparaty i przekazują potomności ślady po anonimowych osobach. W instalacjach zatytułowanych Geschehnisse, die ungenannt bleiben / Wydarzenia, które nie zostały nazwane pokazywanych w 2000 r. w muzeum Ostdeutsche Galerie w Ratyzbonie (zdj. nr 6 a i b) oraz na wystawie Empty Images w 2007 r w Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku (zdj. nr 7 a, b) odgrywają one główną rolę i wypełniają przestrzeń pod starymi stołami kuchennymi, prezentując fajansowe szczerby z kolorowymi portretami młodych ludzi. Kierują uwagę widza na los i tożsamość jednostki podczas gdy inne obiekty, czy też cały environment, wskazują na związki historyczno-polityczne.
Na wystawie Ausgelöschte Bilder/ Obrazy wymazane z pamięci zrealizowanej w 1997 r. w berlińskim sklepie z antykami i starociami, specjalizującym się w przedmiotach z czasów NRD i mieszczańskich meblach, artysta umieścił szesnaście artystycznych obiektów nawiązujących do czasów nazistowskich bądź do historii NRD. Pomiędzy nimi znalazły się np. „zakonserwowane” pod szklanym kloszem jedwabne chustki z nadrukowanym portretem Karola Marxa (zdj. nr 2). Natomiast na wystawie mającej miejsce w 1998 r. w gdańskim antykwariacie zatytułowanej Fragmentaryczność pamięci /Fragmentierung des Gedächtnisses artysta skonfrontował widza z niekonwencjonalnie przetworzonym reliktem polskiej historii, mianowicie banknotem, z którego wyciął słowo „proletaryat” i oprawił je w trzy medaliony (zdj. nr 4 a, b). Na obu wystawach widz odnajdywał się „prawie, że nie zdając sobie z tego sprawy, mniej we własnej teraźniejszości” a każdorazowo bardziej w „kontinuum historii”[3]. W 2000 r. dla przestrzeni ekspozycyjnej w Ratyzbonie Schefferski opracował podwójną instalację, która składała się z części polskiej i niemieckiej. Podczas gdy po polskiej stronie barwy narodowe były wyprane do bieli (zdj. nr 6 a), komentowały obiekty po stronie niemieckiej narodowy socjalizm i NRD. Damskie ubrania, meble kuchenne i pokojowe (zdj. nr 6 b) po obu stronach instalacji wskazują na mieszczaństwo obu narodów jako warstwę odpowiedzialną za ówczesną sytuację polityczną[4].
[1] Biografię artysty, listę jego wystaw i publikacji oraz teksty i zdjęcia wielu instalacji i akcji artystycznych można znaleźć na stronie Rolanda Schefferskiego: www.interventur.de
[2] Christoph Rasch: A mosaic of memories from the historical remains collected by Roland Schefferski, w: Mare Articum. The Baltic Art Magazine, t. 1-2 , zeszyt 4, Muzeum Narodowe, Szczecin 1999, str. 54-57 (wydanie w j. niemieckim: Ein Mosaik aus Erinnerungen, dostępne na: artpositions.blogspot.de)
[3] Peter Funken: Ausgelöschte Bilder, w: Neue bildende Kunst, 8. rocznik., zeszyt 1, Berlin 1998, str. 52 i nast.
[4] Axel Feuß: Nameless Events. An Environment of Roland Schefferski, w: Mare Articum. The Baltic Art Magazine, zeszyt 1, Muzeum Narodowe Szczecin 2001, str. 50-53 (w j. niemieckim: Geschehnisse, die unbenannt bleiben. Ein Environment von Roland Schefferski, dostępne na: artpositions.blogspot.de). Inne eseje o wystawie znajdują się w katalogu wystawy, Esslingen 2000.
Berlińska wystawa Ausgelöschte Bilder/ Obrazy wymazane z pamięci dała początek nowemu cyklowi pod tym samym tytułem (zdj. nr 3). Schefferski wyciął motywy prywatnych fotografii z okresu nazistowskiego, które znalazł w albumach fotograficznych na targach staroci do tego stopnia, że pozostał po nich jedynie wąski brzeg. Dla artysty była to prosta strategia umożliwiająca mu wskazanie zaistniałego po wojnie w Niemczech procesu wyparcia ze świadomości przeszłości. Widzowie zostali nakłonieni do zastanowienia się, co w ich własnej pamięci pozostało z obrazów tamtych lat. Na gdańskiej wystawie Fragmentaryczność pamięci podobne obiekty mogły kojarzyć się z próbami wymazywania niemieckiej przeszłości w Polsce po II wojnie światowej[5]. W interakcji z widzem Obrazy wymazane z pamięci odwołują się do kulturowej i kolektywnej pamięci obu zaangażowanych w te wydarzenia narodów[6]. Do pamięci kolektywnej Polaków nawiązuje akcja Schefferskiego Stwórz sobie własny obraz Berlina przeprowadzona w 2000 r. w Warszawie. Artysta pokazał wówczas na pięćdziesięciu billboardach jedynie brzegi po wyciętych motywach oficjalnych niemieckich plakatów reklamowych Berlina, zachęcając w ten sposób mieszkańców polskiej stolicy do zrewidowania ich prawdopodobnie dość stereotypowych wyobrażeń o Niemcach (zdj. nr 8)[7].Liczne akcje artystyczne Rolanda Schefferskiego bazują na interaktywnych procesach i okresowo, nieoczekiwanie, a nawet niezauważalnie ingerują w świat sztuki bądź codzienność. W akcji Berlińczycy realizowanej w latach 2000-2012 m.in. na wystawach w Warszawie, Los Angeles, Berlinie i Krakowie[8] artysta zachęcał widzów do zamiany w szatni swoich wierzchnich okryć na takie, na które uprzednio naniósł obrysy sylwetek rzeczywistych mieszkańców Berlina (zdj. nr 9). Schefferski uzyskał w ten sposób symboliczną interakcję między odległymi miejscami i grupami osób. Artysta zainicjował też rozmowy między twórcami kultury a przypadkowymi przechodniami bądź zwiedzającymi, m.in. w 1998 r. w Mediolanie[9], w 2002 r. w Linz z okazji święta miasta[10], w 2003 r. w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze (zdj. nr 15 a, b) przy instalacji Inwentaryzacja/Bestandaufnahme oraz w 2006 r. w Berlinie Neukölln w akcji pt. Gespräch im grünen Bereich/Rozmowa w zielonym obszarze (zdj. nr 12)[11].
[5] Marianna Michałowska: Es bleibt also immer ein Schatten, ein letzter Stein, eine Zeichnung, w: katalog wystawy, Esslingen 2000, str. 16-23
[6]Zum Unterschied zwischen kulturellem und kollektivem Gedächtnis in Schefferskis Arbeiten, also dem, was als bildliche Tradition erinnert wird und dem, was unter neuen Bedingungen möglicherweise erinnert werden soll, por. Axel Feuß: Das fehlende Bild. Künstlerische Strategien von Roland Schefferski zum kulturellen Gedächtnis, w: Katalog wystawy, Zielona Góra 2014, str. 31-35 (dostępne w j. niem. na: artpositions.blogspot.de)
[7] Wywiad w j. niem. Petera Funkena z Rolandem Schefferskim na temat akcji plakatowej Stwórz sobie własny obraz Berlina znajduje się na stronie internetowej: interventur.de
[8] Wystawy: Artpool Berlin, Centrum Sztuki Współczesnej, Zamek Ujazdowski, Warszawa 2000; To Begin where we are, Beyond Baroque Gallery, Los Angeles 2001; Stoffwechsel/Przemiana materii, Galeria Miejsce – der Ort, Berlin 2008; Wir Berliner/My Berlińczycy, Märkisches Museum, Berlin 2009; Berlińczycy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2012
[9] Ein Gespräch/Una discussione/Rozmowa, Studioventicinque, Mediolan 1998
[10]Akcja Vier Tage Linz / Cztery dni Linz, 2002 z okazji LinzFestTage wspólnie z berlińskim dziennikarzem Christophem Raschem. Schefferski za pomocą rozdawanej przez cztery dni pocztówki z hasłem „Was-ist-hier-los?/Co-tu-się-dzieje?” inicjował rozmowy uczestników. Hasło nawiązywało do oficjalnego sloganu reklamowego miasta „Linz ist los” (Linz się dzieje).
[11] Rozmowa w zielonym obszarze odbyła się w 2006 r. na wzgórzu wzniesionym przez Christiana Hasuchę (www.hasucha.de) artystę uprawiającego sztukę interwencyjną. Wzgórze zatytułowane Insel/Wyspa, zbudowane na trzymetrowych szczudłach i pokryte trawą powstało w cyklu poświęconym sztuce miejskiej Okkupation/Okupacja. Artyści zaproszeni przez Schefferskiego spotykali się na Wyspie z osobami zainteresowanymi sztuką, sąsiadami i przechodniami chętnymi do rozmowy o mieście, dzielnicy Neukölln i codzienności.
[12] Katalog wystawy, Hilden 2004
[13] Katalog wystawy, Berlin 2009
[14] Z okazji festiwalu Money for nothing – Passenger Festival w 2009 r. w Warszawie. Dokładny opis akcji oraz teksty autorów na temat tego i poprzednich projektów Rolanda Schefferskiego można znaleźć na stronie internetowej artysty www.interventur.de w zakładce „Projekty”.
Dwoma projektami nawiązał Schefferski do swoich badań artystycznych z końca lat dziewięćdziesiątych nad pamięcią kulturową. W 2003 r. zaprezentował na wystawie pt. Inwentaryzacja/ Bestandaufnahme w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, niegdyś Grünberg, eksponaty przechowywane w muzealnym magazynie należące niegdyś do Niemców (zdj. na 15 a, b). Zamiarem artysty nie było jednak sporządzenie dokumentacji samych obiektów, lecz „inwentaryzacja” myśli i refleksji, jakie eksponaty te wywołały wśród polskich i niemieckich widzów[15]. Akcja ankietowa przygotowana przez Schefferskiego potwierdziła obecność tych przedmiotów w pamięci kulturowej zwiedzających obu narodowości[16]. Debata z udziałem zaproszonych artystów, działaczy kultury i humanistów wywołuje wprawdzie „polemikę, emocje i dumę narodową”, jednak „zawsze powraca do sztuki i indywidualnej sfery ludzkich uczuć.”[17] W 2009 r. Schefferski zaprezentował w odrestaurowanej Świątyni Pomony poniżej belwederu na wzgórzu Pfingstenberg w Poczdamie instalację zatytułowaną reKonstruktion/reKonstrukcja, którą tworzyły slajdy przedstawiające ruiny świątyni zaprojektowanej przez Karla Friedricha Schinkela i zniszczonej w czasie II wojny światowej (zdj. nr 16 a, b), by w tym szczególnym miejscu przywołać w pamięci kulturowej zwiedzających wydarzenia wojenne.
W 2011 r. Muzeum Ziemi Lubuskiej zaproponowało artyście przygotowanie pracy w oparciu o znajdującą się w tym muzeum, a pochodzącą ze zbiorów zlikwidowanego w 1938 r. przez nazistów Berlińskiego Muzeum Żydowskiego, kolekcję tysiąca dwustu szklanych przeźroczy. Schefferski zajął się tematem uwiecznionych na tych fotografiach reliktów żydowskiej kultury i obrazów życia codziennego Żydów, które w wyniku niemal całkowitej zagłady dokonanej przez hitlerowców zostały wyparte z kulturowej pamięci zarówno Niemców jak i Polaków. W inicjującej akcji pod tym samym tytułem dał on włożyć do książek wypożyczanych w miejskich bibliotekach we Frankfurcie nad Odrą, Gubinie, Słubicach, Szczecinie, Zielonej Górze i Żytawie skopiowane w dużym nakładzie motywy tych przeźroczy. Celem jego akcji było w procesie wypożyczania książek ponowne zapoznanie czytelników z kulturą żydowską wyłącznie poprzez obraz pozbawiony komentarza. W 2012 r. artysta przygotował w dwóch pomieszczeniach Muzeum Ziemi Lubuskiej instalację zatytułowaną Z życia Europejczyków. Na szklanej, zamontowanej pod sufitem półce w całkowicie opróżnionym pomieszczeniu „refleksji i zadumy” umieścił tysiąc dwieście pustych, szklanych płytek. W ten sposób skierował uwagę na nieobecność motywów tych zdjęć w kolektywnej pamięci. W drugim pomieszczeniu zaprezentował projekcję historycznych fotografii (zdj. nr 19 a, b, c). Jego powstałe w okresie ostatnich piętnastu lat cykle „wymazanych z pamięci”, „pustych” w końcu nieobecnych obrazów poruszają na różnych płaszczyznach tematykę mediów wizualnym stanowiących nadrzędną kwestię kulturowej i kolektywnej pamięci.
Różnorodne cykle prac artysty ukazują jaki wpływ mają obrazy na proces wspominania i jakim manipulacjom podlegają ciągle media wizualne oraz pamięć kulturowa i kolektywna. Schefferski dystansuje się jednak wobec kultury pamięci skupionej na oficjalnych obchodach rocznicowych i miejscach pamięci. Już w pierwszych swych obiektach i environmentach oferuje komponenty i strategie umożliwiające odzyskanie w kolektywnej świadomości tego co zostało z niej wyparte i zapomniane.
Axel Feuß, czerwiec 2015 r.
[15] Christoph Rasch: Es siegt das Bedürfnis nach Schönheit / Zwycięży potrzeba piękna w: katalog wystawy, Zielona Góra 2005, str. 115
[16] „Nikogo nie zdziwiło, że eksponaty z Inwentaryzacji pochodzą z czasów, kiedy Zielona Góra i Dolny Śląsk znajdowały się pod wpływem kultury niemieckiej. Jeden z respondentów napisał, że „to nie jest zaskoczeniem tylko znanym faktem z historii XX wieku.” (Leszek Kania: Pamięć przedmiotów w: katalog wystawy, Zielona Góra 2005, str. 69)
[17] Christoph Rasch: Es siegt das Bedürfnis nach Schönheit / Zwycięży potrzeba piękna w: katalog wystawy, Zielona Góra 2005, str. 116
[18] prezentacja na wystawach New(s)papers, Galeria Miejsce – Ort, Berlin 2006; Empty Images, Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia, Gdańsk 2007; Empty Images, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn 2007. O pracach por. Mirosława Moszkowicz: Empty Images, w: Format Art. Magazine, t. 51, nr 1, Wrocław 2007 (w j. niem. na: www.artpositions.blogspot.de).
Literatura przedmiotu:
Schattensprung – Przeskoczenie cienia. 11 Künstlerinnen und Künstler aus Berlin, Zentrum für Zeitgenössische Kunst - Ujazdowski-Schloss, Warschau, hrsg. vom Museumspädagogischen Dienst, Berlin 1995 (niem./pol)
Lovis-Corinth-Preis 2000. Förderpreis Roland Schefferski, Museum Ostdeutsche Galerie Regensburg, hrsg. von der Künstlergilde, Esslingen 2000 (niem./pol)
Dialog Loci. Kunst an einem verlorenen Ort. Kunstbuch zur internationalen Ausstellung Dialog Loci auf dem Gelände der Festung Küstrin, Hilden 2004 (niem./pol./ang)
Roland Schefferski. Bestandsaufnahme. Inwentaryzacja, Zielona Góra 2005 (pol./niem.; z okazji wystawy Rolanda Schefferskiego. Bestandsaufnahme - Inwentaryzacja, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2003)
Wanderweg „blühende Landschaften“. Zempow. Handbuch für die Erkundung eines Dorfes am Zonenrand, Berlin 2009
Roland Schefferski. Financial Time(s), cykl: Kolekcja Sztuki Współczesnej. Collegium Polonicum. Kolekcja Sztuki Współczesnej, Słubice, Frankfurt nad Odrą, 2013 (niem./pol.)
Recall, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2014 (pol./niem./ang.); z okazji wystawy Rolanda Schefferskiego Recall - Z życia Europejczyków/Aus dem Leben von Europäern / Monika Weiss - Całuny/Leichentücher, Muzeum Ziemi Lubuskiej / Galeria BWA, Zielona Góra 2012)