Stanisław Toegel

W roku 1947 Toegel wydał w wydawnictwie Starczewskiego Strażnica cykl 15 karykatur, tym razem czarno-białych, w formie zeszytu z kapitałką pod tytułem „Olymp of Today“, którego jedyny do dziś znany egzemplarz znajduje się w Bibliotece Narodowej i jest opatrzony pieczęcią o treści Polish Combatants' Association – Branch in the British Zone (Stowarzyszenie Polskich Kombatantów - Oddział [w brytyjskiej strefie okupacyjnej] Niemiec). Cykl zawiera karykatury międzynarodowych przywódców politycznych tamtych czasów, którym nadał nazwy postaci z mitologii grecko-rzymskiej i których odział w wyimaginowane antyczne szaty. Wszyscy zajmują się budowaniem nowego pokojowego świata (zdj. nr: 12/1-12/4).

Ostatnią publikacją Toegla w Niemczech, wydaną także w roku 1947 w wydawnictwie Strażnica, jest zeszycik dla dzieci pod tytułem „Przygoda Kosmatki“ z tekstem Rozmaryny Łozińskiej[42] i ilustracjami Stanisława Toegla (zob. PDF). Tytułowa bohaterka Kosmatka - podobnie jak jej siostry Pasiatka, Skrzydlatka, Gruby Brzuszek i Mioduszka - jest pszczółką, która chwali się, że wszystko potrafi: umie pilnować domu, bronić się i bardzo dobrze pracować, tak więc, gdy jej siostry doszczętnie zawodzą, bo do domu wpada Osa-Złodziejosa albo deszcz nie pozwala zebrać miodu, Kosmatka strasznie im dokucza. Jednak, gdy ona sama nie potrafi obronić się przed małą Mrówką-Czarnówką i gubi zebrany miód, a jej siostry nie psioczą na nią tylko ją pocieszają, Kosmatka obiecuje: „Nigdy nie dokuczę nikomu. Chcę być dobra dla każdego.“

Ta przypowiastka powstała najwyraźniej na kanwie opublikowanej po raz pierwszy w roku 1912 powieści Waldemara Bonselsa „Die Biene Maja und ihre Abenteuer“, której polskie tłumaczenie pod tytułem „Pszczółka Maja i jej przygody“ ukazywało się w kilku nakładach od lat 20. ubiegłego stulecia. Dowodem na to jest nie tylko fakt, że jej głównymi bohaterami są pszczółki oraz że w tytule obu wersji językowych pojawia się słowo „przygoda“, ale także to, że Łozińska i Toegel zaadaptowali na potrzeby o wiele krótszej wersji także inne postaci z powieści Bonselsa, na przykład wszystkowiedzącą wychowawczynię Panią Kassandrę, łupieżczy oddział mrówek czy zbójeckie plemię szerszeni. Pszczółkom nadał Toegel na swoich promiennych i barwnych ilustracjach ludzkie atrybuty, nie tylko dorysowując im kobiece główki z fryzurami na miarę tamtych czasów, ale także wyposażając je w hełm i karabin, gdy przyszło mu zilustrować scenę ataku Osy-Złodziejosy. Są to podobnie starannie umalowane paniusie, jak te, które portretował w cyklu „Polski wojak na obczyźnie“ (zdj. nr 11/4), czy też na prywatnych karykaturach przedstawiających polskich i amerykańskich żołnierzy. Jeśli zaś chodzi o wyolbrzymione przedstawienia traw, krzaków i kwiatów, które w książeczkach dla dzieci są powszechnie spotykane, to Toegel nie wzorował się tu na wydaniach oryginalnej powieści o Pszczółce Mai, które do tej pory zostały wydane.[43] Są one jednak łudząco podobne do 45 ilustracji na grze planszowej „Die Biene Maja“ (Pszczółka Maja) z lat 20. ubiegłego stulecia, sporządzonych przez ilustratorkę książek dla dzieci Else Wenz-Viëtor (1882-1973) (Abb. 13),[44] i nie jest wykluczone, że ta gra istniała wtedy w środowisku, w którym obracał się Toegel.

W wydawnictwie Strażnica ukazało się także niemieckie wydanie tego zeszyciku dla dzieci, której tytuł „Ein Märchen von dem Bienchen ‚Meja‘“ (Bajka o Pszczółce Mei) jest jeszcze bardziej wyraźnym odniesieniem do oryginału Bonselsa (zob. PDF). W tym wydaniu, nie wiadomo z jakich powodów, nazwiska autorów, Łozińskiej i Toegla, zostały przemilczane, choć sygnatury na ilustracjach jasno wskazują na autorstwo Toegla. Poza drobnymi zmianami w układzie tekstu różnice w porównaniu z polskim oryginałem są niewielkie. Siostry Mei nazywają się Zottelchen, Stockelchen, Honiglein, Dickelchen und Nickelchen (Kosmatka, Pasiatka, Mioduszka, Grubaska i Nieboraczka - przyp. tłum.), a Meja pod koniec przyznaje: „Nie wieder will ich die anderen plagen oder etwas Böses sagen!“ (Dokuczyć komuś - nigdy więcej nie chcę zrobić tego ani powiedzieć słowa złego!).

W roku 1948 Toegel wrócił do Polski, pozostał pewien czas we Wrocławiu, po czym osiadł na stałe w Bytomiu. Tam zmarł na raka w 1953 roku, mając zaledwie 48 lat. Trzy miesiące przed jego śmiercią urodził się jego pierwszy i jedyny syn. W roku 2015 zaprezentowano monograficzne wystawy w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu (zdj. nr 14) oraz w Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie, którymi uczczono twórczość artysty.

Axel Feuß, Kwiecień 2016