Stanisław Toegel

Stanisław Toegel urodził się 20 sierpnia 1905 roku w Jaworowie, leżącym 50 kilometrów na zachód od stolicy obwodu Lwowa. Studiował prawo na uniwersytecie we Lwowie i już w trakcie studiów zyskał popularność jako karykaturzysta. Bogusław Bakuła, literaturoznawca w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu pisze, że Toegel był stałym bywalcem lwowskiej knajpy Pod Gwiazdką, w której spotykała się „lewicowa“ młodzież polska, ukraińska i żydowska, „mniej więcej zgodnie zwalczająca lwowskie artystyczne autorytety“. Knajpę odwiedzali także „polscy intelektualiści, jak Karol Kuryluk czy Stanisław Piętak z kręgu gazety lwowskiej Sygnały i ukraińscy literaci o lewicowej orientacji, jak Jaroslav Halan i Stepan Tudor. Ale były też sygnały, mówiące, że w tej knajpie bywali działacze zdelegalizowanej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, a nawet może i członkowie organizacji bojowych.“ Toegel, jak pisze Bakuła, rysował tu „świetne karykatury bywalców knajpy, która pękała w szwach, ponieważ kredyt u gospodarza był stosunkowo wysoki.“[1]

Artysta Toegel był utalentowanym samoukiem, aczkolwiek w środowisku bohemy - malarzy i literatów - tworzenie karykatur wcale nie było rzadkością. W restauracji Atlas, miejscu spotkań lwowskich malarzy, z którego „lewicowa młodzież“ przeniosła się do knajpy Pod gwiazdą, ściany pokryte były karykaturami i wierszami stałych bywalców. W trakcie studiów, czyli od połowy lat dwudziestych, Toegel pisał felietony do lwowskich gazet, Dziennika Polskiego i Kurjera Lwowskiego, w których ukazały się także jego pierwsze rysunki satyryczne.[2] W roku 1932 wydał tekę, zawierającą szesnaście, wydrukowanych w odcieniach szarości i w imponującym formacie 42 cm wysokości, karykatur ukazujących wszystkich najważniejszych polityków II Rzeczpospolitej Polskiej, między innymi Ignacego Jana Paderewskiego, Augusta Zaleskiego, Wincentego Witosa, Romana Dmowskiego, oraz generałów Władysława Sikorskiego i Bolesława Wieniawę-Długoszewskiego. Marszałka Józefa Piłsudskiego, który od roku 1926 sprawował władzę zza kulis, przedstawił na ilustracji pod tytułem „ON“ - śpiącego, w prawej ręce trzymającego laskę marszałkowską, siedzącego na czarnym tronie, w którego dolnej części znajduje się niewielkie, otwarte wejście do sejmu (zdj. nr 1).

Gdzieś w latach 30. Toegel wraz z żoną Olgą przeniósł się do Warszawy w celu podjęcia pracy w jednej z tamtejszych instytucji ubezpieczeniowych. Ze skąpych informacji biograficznych o nim wiemy, że jako oficer rezerwy brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku i dostał się do niewoli, z której udało mu się uciec, po czym ukrywał się w Warszawie. Był żołnierzem konspiracyjnej Armii Krajowej, możliwe że biorącym udział w akcjach sabotażowych.[3] W latach 1943/44 rysował zjadliwe karykatury nazistów dla prasy konspiracyjnej.[4] W sierpniu 1944 roku brał udział w powstaniu warszawskim i ponownie trafił do niemieckiej niewoli. Po kapitulacji powstańców, dnia 1 października 1944 roku, został deportowany do obozu dla polskich robotników przymusowych przypuszczalnie w Getyndze-Weende. Przyjmuje się, że jako więzień tego obozu musiał wykonywać pracę przymusową w Pergamentpapierfabrik Rube & Co (Fabryka papieru pergaminowego) w miejscowości Weende (obecnie północna dzielnica Getyngi - przyp. tłum.).[5]

Najwidoczniej właśnie tam Toegel miał możliwość „odłożenia“ dla siebie papieru do rysowania. „W ukryciu, potajemnie i w pośpiechu, rysowane piórem […] powstawały zuchwałe szkice - reporterski notatnik karykaturzysty. Krążyły one w obiegu podziemnym, trafiały także w ręce nazistów, którzy już spoglądali na swoją porażkę.“[6] Niektóre z tych ilustracji, w przeważającej mierze karykatury Adolfa Hitlera, Josefa Goebbelsa, Heinricha Himmlera i Hermanna Göringa, ale przede wszystkim arogancji i upadku największych nazistów, stały się później częścią cyklów „Hitleriada furiosa“ oraz „Hitleriada macabra“, choć są one jeszcze opatrzone napisem „Göttingen 1945“ (zdj. nr: 9/2, 9/3, 9/5, 9/8, 9/10, 9/11, 9/12, 10/2). Jeden mały, bardzo uszkodzony szkic zachowany w spuściźnie Toegla, znajdującej się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu nosi tytuł „Volkssturm w Weende“ (zdj. nr 2).