Johannes a Lasco

Łaski myśli już o powrocie do Polski. Posyła listy do ważnych przedstawicieli szlachty i w 1555 roku we Frankfurcie publikuje wydanie ustroju kościelnego dla Londynu zawierające dedykację dla króla Zygmunta II (zdj. nr 2 b). W 1556 roku ukazują się drukiem także jego listy do króla, szlachty i do polskiego Senatu. Tę publikację, zatytułowaną „Epistolae tres lectu dignissimae“ (Trzy nader godne czytania listy), Łaski kieruje także do ogółu czytelników, których w ten sposób informuje „o właściwym i prawidłowym sposobie regulowania spraw Kościoła“[26] (zdj. nr 5). Pozycja wywołuje pozytywny oddźwięk u wpływowych polskich arystokratów, na przykład u księcia litewskiego Mikołaja Radziwiłła (1515-1565), a także u uczestników synodu polskich protestantów reformowanych, obradującego w kwietniu 1556 roku w Pińczowie, którzy proszą Łaskiego o powrót do kraju. Tego samego dnia, 21 października, w którym magistrat Frankfurtu wydala z miasta zbór obcokrajowców, Łaski udaje się w podróż do Polski. W drodze zatrzymuje się w Kassel, gdzie przeprowadza rozmowy z landgrafem Hesji Filipem I (1504-1567), następnie w Wittenbergi, gdzie bierze udział w wykładzie Melanchtona i spotyka się z polskimi studentami, oraz we Wrocławiu, gdzie złożony gorączką cały czas spędza w łóżku, w grudniu dociera do Małopolski.

Z uwagi na to, że jego powrót do Polski wywołuje złość króla a kościelni doradcy pragną go wydalić z kraju, Łaski udaje się do Pińczowa i spotyka się w Krakowie z przedstawicielami protestantów. W Polsce, idee szwajcarskich reformatorów oraz francuza Jana Kalwina (1509-1564) odbiły się szerokim echem głównie w kręgach arystokratycznych, natomiast nauki Lutra w ogóle nie cieszyły się popularnością. Liczne ruchy protestanckie, do których zalicza się także braci czeskich, ruch, który wyłonił się z husytyzmu, osiągają coraz większe wpływy, są jednak niezorganizowane. Ich przedstawiciele widzą w Łaskim osobę, która może pełnić rolę osoby jednoczącej. Wiosną 1557 roku Łaski odwiedza księcia Radziwiłła w Wilnie, gdzie spotyka także króla Zygmunta. Wprawdzie ten przyjmuje go życzliwie i pozwala mu odprawiać nabożeństwa, jednak nie wyraża zgody na przeprowadzenie reformy Kościoła. Publiczne kazania Łaski głosi w Krakowie, ale tylko do momentu, w którym kapituła mu tego zabrania. Z tego powodu osiada w Pińczowie, przeprowadza tam synody i zgromadzenia pastorów oraz zakłada w nim małopolskie centrum reformowanych protestantów.

W Pińczowie Łaski zajmuje się podstawowymi strukturami Kościoła reformowanego w Polsce obejmującymi wybory seniorów i diakonów oraz wprowadzenie dyscypliny kościelnej. Jest także inicjatorem tłumaczenia biblii na język polski, sformułowania jednolitego wyznania wiary i wydania katechizmu na wzór „Małego Katechizmu Emdeńskiego“. W trzech latach jego działalności powstaje w Małopolsce 60 zborów reformowanych. Jego dążenia do zjednoczenia z protestantami w Wielkopolsce, z luteranami i braćmi czeskimi spełzły na niczym. Na ich przeszkodzie stał spór o Komunię Świętą. W tym czasie biskup warmiński Stanisław Hozjusz (1504-1579), jako przedstawiciel Kościoła katolickiego, publikuje pisma polemiczne przeciwko Łaskiemu, które sprawiają, że cała Polska pozostaje katolicka. W wyniku sporu dotyczącego Trójcy Świętej oraz boskiej natury Chrystusa dochodzi do podziału polskich reformowanych protestantów na Kościoły reformowany i unitariański. Łaski, od początku roku 1559 obłożnie chory, ogłasza pisma polemiczne wymierzone przeciwko Hozjuszowi. Umiera 8 stycznia 1560 roku w Pińczowie.