Maksymilian Gierymski

Maksymilian urodził się 9 października 1846 roku w Warszawie i właściwie miał podjąć studia techniczne. Jego ojciec, Józef Gierymski (1800-1875), pracował w administracji obiektów wojskowych i zarządzał szpitalem wojskowym w Ujazdowie. Po ukończeniu w roku 1862 Gimnazjum Realnego w Warszawie, Maksymilian podjął studia na kierunku Mechanika w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach a po kilku miesiącach przeniósł się na tamtejszy Uniwersytet Techniczny. Krótko po tym, podczas powstania styczniowego 1863 przeciwko Rosji, siedemnastolatek przystąpił do oddziału powstańczego, w którym walczył prawie rok w regionie między Lublinem a Kielcami. Po stłumieniu powstania udało się mu uniknąć prześladowań władz rosyjskich i rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej Warszawskiej, wyższej szkoły w Warszawie, która istniała zaledwie do roku 1869. Od 1865 roku pobierał lekcje rysunku u Rafała Hadziewicza (1803-1883), w nowo powstałej Klasie Rysunkowej, którą utworzono w tymże roku, gdy z powodu uczestnictwa studentów w powstaniu styczniowym, w roku 1864 zamknięto warszawską Szkołę Sztuk Pięknych. Gierymski był jednak tak bardzo niezadowolony z prowadzonych tam zajęć, że kontynuował swoje kształcenie jako autodydakta. Ostatecznie zawarł znajomość z Juliuszem Kossakiem (1824-1899), malarzem scen myśliwskich i koni, który to wprowadził go w techniki artystyczne.

Dzięki pośrednictwu rosyjskiego namiestnika Królestwa Polskiego, Fiodora Berga (właśc. Friedrich von Berg), ogólnie zasłużonego protektora młodych polskich artystów, Maksymilian otrzymał w roku 1867 dwuletnie państwowe stypendium, które umożliwiło mu studia na monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. Najwidoczniej, aby poprawić swoje umiejętności rysunkowe,[1] zapisał się do klasy sztuki antycznej Alexandra Strähubera (1814-1882) a następnie, do października 1868 roku, studiował u malarza historycznego Hermanna Anschütza (1802-1880), jego asystenta Sándora (Alexandra) Wagnera (1838-1919) oraz, wraz z przybyłym w tym roku do Monachium Juliuszem Kossakiem, w prywatnej szkole malarskiej Franza Adama (1815-1886), batalisty i malarza koni, u którego studiował także Józef Brandt (1841-1915), najwybitniejszy polski malarz w Monachium. Do tej samej szkoły uczęszczało w późniejszych latach ośmiu innych Polaków, między innymi Jan Chełmiński (1851-1925). Gierymski, głównie dzięki rekomendacji Kossaka, został bardzo szybko przyjęty do kręgu artystów skupionych wokół Brandta, który studiował na Akademii u Carla von Piloty'ego (1826-1886) i od roku 1866 prowadził własną pracownię. W maju 1868 roku przybył do Monachium młodszy brat Maksymiliana, Aleksander, który wcześniej pobierał naukę rysunku w Warszawie również u Hadziewicza i od samego początku do roku 1872 studiował na Akademii pod kierunkiem Strähubera, Anschütza i Piloty'ego. W roku 1868 Maksymilian został członkiem Münchner Kunstverein (Monachijskie Towarzystwo Sztuk Pięknych) i odtąd mógł uczestniczyć w wystawach, sprzedażach i loteriach dzieł organizowanych przez to towarzystwo.

Po ukończeniu względnie krótkich studiów niespełna dwudziestotrzyletni Maksymilian Gierymski był w latach 1868/69 w pełni wykształconym, utalentowanym malarzem, o czym świadczą zachowane dzieła z tego okresu. Potrafił nie tylko szkicować dramatyczne i wielopostaciowe sceny jeździeckie (zdj. nr 3), lecz tworzył także studia postaci, które pod względem postawy ciała, jego proporcji i detali były nieskazitelne (zdj. nr 4). Na podstawie szkiców wykonywał z wielkim kunsztem znakomite obrazy i odkrył swoją tematykę: sceny historyczne, przedstawienia bitew a przede wszystkim jeźdźców na koniach, jak ten - ułana doręczającego depeszę podczas powstania listopadowego 1830 (zdj. nr 7). Już to, bardzo wczesne dzieło, przedstawiało krajobraz świadczący o nowoczesnym, kształtowanym w oparciu o malarstwo plenerowe, prawie impresjonistycznym sposobie postrzegania. Artysta szybko osiągnął sukces: w „Münchner Bilderbogen“ z 1868/69, piśmie wydającym od 1848 roku co dwa tygodnie tematyczne serie rysunków na osobnych kartach, ukazały się jego drzeworyty w seriach: „Bilder aus Russland“ („Obrazy z Rosji“) oraz „Polnische Kostüme“ („Polskie stroje“).[2] Na I Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Glaspalast (Pałac Szklany) w Monachium, która odbyła się w roku 1869, artysta zaprezentował dwa obrazy: „Wieczornica ukraińska“ (tyt. niem. „Spinnstube in Polen“) oraz „Pojedynek Tarły z Poniatowskim“, obraz przedstawiający scenę pojedynku, który odbył się w roku 1744 między wojewodą Adamem Tarłem i księciem Kazimierzem Poniatowskim, poprzedzony „Studium postaci w stroju z XVIII w.“ (zdj. nr 4).[3] Od roku 1870, w oparciu o ten temat historyczny, Maksymilian namalował szereg scen myśliwskich z udziałem jeźdźców w rokokowych strojach, które są jednocześnie przedstawieniami polskiego przepełnionego światłem krajobrazu (zdj. nr 9-11, 16). W roku 1869 uczestniczył on w dużej I Międzynarodowej Wystawie Sztuki w wiedeńskim Künstlerhaus (dom sztuki), na której jedno z jego dzieł kupiła austriacka rodzina cesarska.

Sukces ten sprawił, że zainteresowanie jego dziełami tak bardzo wzrosło, że kupcy w Monachium stali wręcz po nie w kolejce, a w Berlinie, Hamburgu, Londynie, Wiedniu i innych europejskich miastach ilość zleceń nieustannie rosła. W Polsce zaś, gdzie Gierymski od roku 1865 uczestniczył w wystawach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie a od roku 1867 również w wystawach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, jego sztuka spotykała się z niezrozumieniem i krytyką ze strony konserwatywnych kręgów artystycznych. W związku z tym, w roku 1870 podjął decyzję, że w przyszłości nie będzie wystawiał swoich prac na terenie znajdującej się pod zaborami Polski, aczkolwiek w latach 1870-72 spędzał w Polsce letnie wakacje a w dwóch kolejnych latach kilkakrotnie odwiedzał Warszawę. W roku 1871 wraz z bratem odbył podróż do północnych Włoch, podczas której zwiedził Wenecję i Weronę. Wspólnie z siedmioma polskimi artystami z Monachium przedstawił sześć obrazów w niemieckim dziale Wystawy Światowej w Wiedniu w roku 1873. Wszystkie te obrazy znajdowały się już wtedy w kolekcjach prywatnych, a były wśród nich: sceny z powstania styczniowego, których z uwagi na cenzurę nigdy nie byłoby można wystawić na terenie zaboru rosyjskiego, jak te na obrazach „Alarm w obozie powstańczym“ i „Patrol powstańczy“ / tyt. niem. „Alarmierte Avantgarde“ (zdj. nr 15), a także obrazy: „Noc“, „Vor der Schänke“ (Przed szynkiem) oraz dwa obrazy pod tytułem „Kozacy“.[4] Na tejże wystawie Gierymski został wyróżniony złotym medalem.

Od roku 1870 brał on udział w wystawach Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie, gdzie w 1872 roku został również wyróżniony złotym medalem a w roku 1874 został honorowym członkiem Königlich Preußische Akademie der Künste (Królewska Pruska Akademia Sztuk Pięknych). Po powrocie z podróży do Poznania w roku 1872 zachorował na gruźlicę a w następnym roku trafił do sanatoriów w Meran i Bad Reichenhall. Jesienią 1873 roku udał się w towarzystwie swojego brata do Rzymu, mając nadzieję, że będzie mógł tam osiąść na stałe z uwagi na panujący w mieście łagodny klimat. Tam też powstał jego ostatni obraz „Polowanie par force na jelenia“ z postaciami w strojach z XVIII w. (zdj. nr 16). Rozpoczętego w Rzymie obrazu „Atak kawalerii“ nie zdążył dokończyć, gdyż stan jego zdrowia znacznie się pogorszył. Latem 1874 roku wrócił do Monachium na konsultacje z lekarzami. Za ich radą udał się w sierpniu ponownie do sanatorium w Bad Reichenhall, w którym to 16 września zmarł. Jego grób na tamtejszym cmentarzu został zlikwidowany w latach 20. ubiegłego stulecia. W roku 1994 dzięki parafii polskiej odsłonięto na nim tablicę pamiątkową poświęconą jego pamięci.

W grudniu 1874, mieszkający w Monachium malarz architektury i krajobrazu, Robert Aßmus (1842-1904) opublikował w monachijskim czasopiśmie artystycznym Deutsche Kunst-Zeitung Die Dioskuren, organie informacyjnym niemieckich towarzystw sztuki, obszerny nekrolog poświęcony Maksymilianowi Gierymskiemu, zawierający szczegółowe informacje o życiu i twórczości artysty (zob. PDF), który stanowił podstawę wpisu w Allgemeine Deutsche Biographie (niemiecki słownik biograficzny) z roku 1879. Zaprzyjaźniony z Gierymskim od roku 1871 Aßmus opisuje go jako mistrza „nastrojowego krajobrazu“ (Stimmungslandschaft), w którym historyczne sceny z jeźdźcami są tylko „sztafażem“: „Z zamiłowaniem oddawał efekty śniegu, deszczowe nastroje lub światło księżyca, uzupełniając je ponadwymiarowymi postaciami, sztafażem zawsze zaczerpniętym z okresu ‚zopfowego‘ [niem. der Zopf - warkocz], albo przedstawieniami postaci polskich powstańców, chłopów czy też żydów.“[5] Na dowód tego Aßmus przytacza słowa pejzażysty Eduarda Schleicha (1812-1874), profesora monachijskiej akademii, który podczas wizyty w pracowni Gierymskiego ponoć poradził mu: „Powinien Pan pozostać przy pejzażu, który obdarza Pan swoją głęboką wrażliwością. Proszę malować krajobrazy z większymi sztafażami.“[6]

W rzeczywistości termin sztafaż oznacza „ożywiające, często symbolicznie użyte postaci ludzi i zwierząt, służące wzbogaceniu obrazu oraz podkreśleniu jego perspektywy głębi i jego doniosłości.“[7] Sceny jeźdźców w obrazach Gierymskiego jednak wcale nie są tymi drobnymi sztafażami, które zazwyczaj spotykamy w pejzażach XVIII i XIX w. Jego motywy z polskich powstań 1830/31 oraz 1863/64, jak te w obrazach „Szarża artylerii“ (zdj. nr 1), „Powstaniec z roku 1863“ (zdj. nr 6), „Ułan z depeszą“ (zdj. nr 7) czy też „Patrol powstańczy“ (zdj. nr 15), odnosiły się do jego osobistych przeżyć. W końcowym rezultacie były to motywy cieszące się popularnością wśród monachijskiej publiczności, która odbierała je zarówno jako dokument jak i jako „egzotykę“. Podobne tematy poruszał w swoich pracach Józef Brandt i dzięki nim stał się sławny i zamożny. Bardzo szybko weszły w modę również „kompozycje zopfowe“ Gierymskiego, czyli sceny polowań w strojach z XVIII w., chociażby dlatego, że dekoracyjny styl XVIII w., zwany „stylem zopfowym“, stał się w tym czasie bardzo modny wśród bogatych mieszczan urządzających wnętrza swoich domów w stylu „drugiego rokoka“.

Historyczne sceny Gierymskiego nie były jednak tylko ustępstwem na rzecz upodobań publiczności. Artysta najchętniej zostałby, jak pisze Aßmus, „malarzem historycznym. Jego wzorami były dzieła takich malarzy jak Peter v. Cornelius, Alfred Rethel, W. v. Kaulbach oraz M. v. Schwind, które ukazują świetność artystycznych idei. Pełen zachwytu dla ich dzieł z chęcią podążyłby ich artystyczną drogą.“[8] Jego szkic sceny przed karczmą w Soplicowie (zdj. nr 3), powstały w oparciu o polską epopeję narodową Adama Mickiewicza (1798-1855) „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie“, jest dowodem tegoż zamiłowania. Za radą swojego nauczyciela, Franza Adama, zainteresował się szczególnie malarstwem francuskiego batalisty Ernesta Meissoniera (1815-1891),[9] do którego bliskość została zauważona również przez jemu współczesnych.[10]

Prawdą jest również to, że Gierymski szczególnie upodobał sobie przedstawienia natury. Aßmus wspomina: „Motywów do swoich obrazów nie szuka długo; najczęściej opracowywał te najprostsze tematy, obok których setki innych artystów przechodziły obojętnie. Gdy przebywało się z nim w lesie lub na szosie […], nagle przystawał […] i przyglądał się motywowi, który pojawił się przed nim w tym momencie. Wtedy jego oczy świeciły radośnie na widok natury: O jak ładnie, jak ładnie, krzyczał z podnieceniem, z dziecinnym zachwytem, płynącym z głębi jego serca.“[11] A dalej pisze: „Gierymski mawiał, że oglądający obrazy musi odnieść takie wrażenie, jakby nagle otworzył w pokoju okno, spojrzał na przyrodę i zaskoczył się jej widokiem. ‚Ach, to wygląda jak w naturze!‘ Za swoje główne zadanie uznawał możliwie wierne przedstawienie natury, więc pod tym względem G. zalicza się do realistów.“[12]

Realiści, to termin, jakim do dziś określani są malarze francuskiej Szkoły Barbizońskiej, czyli Rousseau, Dupré, Daubigny, Diaz, Corot i Millet, którzy w roku 1830 opuścili akademię paryską, by udać do wsi Barbizon, położonej w Lesie Fontainebleau, i tam malować bezpośrednio w plenerze oraz utrwalać w swoich obrazach zwyczajne krajobrazy, tzw. paysage intime. Artyści niemieccy, którzy nigdy nie byli w Paryżu, mogli zapoznać się z malarstwem francuskich realistów i ich następców najpóźniej podczas I Międzynarodowej Wystawy Sztuki, która odbyła się w monachijskim Glaspalast w 1869 roku.

Monachijscy nauczyciele akademiccy, u których studiował Gierymski, nie wykładali malarstwa plenerowego, a i on sam nie był pejzażystą malującym w plenerze, aczkolwiek w Niemczech już od lat 30. XIX w. wychodzono w plener, gdzie sporządzano szkice olejne na podstawie których w pracowniach tworzono kompozycje krajobrazowe i sceny historyczne. Zachowane obrazy Gierymskiego świadczą o tym, że sporządzał on szkice olejne w plenerze, koło Schleißheim w okolicach Monachium, w górach bawarskich oraz podczas swoich pobytów w Polsce,[13] i na ich podstawie tworzył w pracowni obrazy. Dowodem na to są między innymi jego powstałe w Polsce szkice „Przed cmentarzem“ i „Wiosna w małym miasteczku“ (zdj. nr 8, 13), przy czym kilka lat później skomponował obraz, który niewiele odbiegał od szkicu "Wiosna" (zdj. nr 14).

W pracowni, na podstawie szkiców i studiów, powstawały malowane z pamięci, z wyćwiczoną „romantyczną wyobraźnią“[14] i wielką dokładnością „nastrojowe krajobrazy“ o „intuicyjno-poetyckim działaniu“ (Aßmus),[15] jak „Krajobraz o wschodzie słońca“ (zdj. nr 5) oraz bardzo popularne nokturny[16] artysty (zdj. nr 2, 12). W oparciu o obserwowane w Polsce krajobrazy, Gierymski tworzył scenerie zarówno obrazów o tematyce powstańczej (zdj. nr 15) jak i scen myśliwskich z okresu rokoka (zdj. nr 9-11, 16), w związku z czym dla współczesnych był tym malarzem, który ubogie i monotonne okolice pod „szarym, ciężkim polskim niebem, pod którym raz rozpościerały się wielkie połacie piachu lub sosnowe bory, innym razem jednostajne wrzosowiska lub porośnięte wierzbami brzegi, pomiędzy którymi przelewały się żółtawe fale Wisły“[17] podniósł do rangi malarskich motywów.